Novobečejska subregija ima slične hidrografske osobine kao i ostale opštine u dolini Tise. Hidrografiju ovog kraja čine površinske i podzemne vode. Površinsku hidrografiju čine: Tisa, deo Kanala Dunav—Tisa—Dunav i nekoliko većih bara i jezera. S obzirom na relativno visok nivo podzemnih voda u većem delu hatara novobečejske opštine, u ovom radu one će biti posebno obrađene.
Površinske vode
Tisa
Najveći prirodni hidrografski objekat komune Novi Bečej čini reka Tisa. Pravcem sever — jug, Tisa, dužinom od 44 km, većim delom protiče pored a manjim preko teritorije opštine. Od toga, dužinom od 6 km protiče pored hatara Novog Miloševa, 35,2 km kroz hatar Novog Bečeja i 2,8 km pored hatara sela Kumane.
Tisa je veoma bogata vodom. Iako ima reiativno mali broj pritoka, ona sadrži oko 1/6 ukupne količine vode koju Dunav odnosi u Crno more. Ukupna prosečna količina vode koju ova reka preda Dunavu u toku jedne godine kreće se oko 31,40 km3.
Pad korita reke je različit. Na celoj dužini toka ukupan pad iznosi 1.536 metara, a prosečan 1,57 m/km. Na dužini toka kroz Jugoslaviju, ukupan pad Tise iznosi 4,68 m, a prosečan 0,28 m/km. Na ukupnoj dužini toka kroz teritoriju opštine Novi Bečej ova reka ima ukupan pad korita 1,32 m, a prosečan se kreće oko 0,030 m/km.
Uticajem različitog vodostaja, dubina i širina reke su promenljive ko- mponente. Dubina Tise u predelu hatara Novi Bečej, pri najnižem zabeleženom vodostaju od —256 cm (19—22. X 1947. godine), iznosila je od 3,04 do 6,64 m. Pri nultom vodostaju izmerene su dubine od 5,6 do 9,2 m. Pri vodostaju od + 200 cm, u ovom delu toka Tisa ima dubinu od 7,6 do 11,2 m. Pri vodostaju od + 400 cm dubina je veća i kreće se od 9,6 do 13,2 m. Pri najvišem zabeleženom vodostaju od + 785 cm (2—3. VI 1970) na ovom delu rečnog toka izmerene su dubine Tise od 13,45 do 17,05 m.
Širina Tise u predelu novobečejskog hatara je takođe različita. Pri najnižem zabeleženom vodostaju od —256 cm (19—22. X 1947), širina reke iznosila je od 126 do 134 m. Pri nultom vodostaju (0,0 cm) širina se kreće od 150 do 158 m. Pri vodostaju od + 200 cm, širina reke se povećava i iznosi od 170 do 180 m. Pri vodostaju od 400 cm izmerene su širine od 184 do 200 m. U toku najvišeg zabeleženog vodostaja od + 785 cm (2—3. VI 1970). nizvodno od bivše skele izmerene su širine reke od 480 do 540 m. Pri istom vodostaju, na mestu nekadašnjeg prelaza skele, širina reke kretala se od 576 do 720 m, dok je u potesu »Ljutovo« izlivanjem dostigla svoju najveću širinu u ovom delu toka — 3.600 do 4.180 m. U ovom potesu hatara i dno Tise ima svoj najniži deo. Taj najdublji deo korita ima 62,8 m/av do 66,4 m/av.
Ogledalo ove reke ima promenljivu visinu, takođe u zavisnosti od vodostaja. Mereno kod državnog vodomera, pri najnižem zabeleženom vodostaju od —256 cm, ogledalo Tise imalo je vrednost od 69,13 m/av.1) Pri vodostaju od 0,0, ova vrednost povećana je na 71,87 m/av. Pri vodostaju od + 200 cm, ogledalo reke povećano je na 73,87 m/av, a pri vodostaju od +400 cm — na 75,87 m/av. Ogledalo ove reke dostiglo je svoju najveću visinsku vrednost od 79,72 m/av u toku najvišeg zabeleženog vodostaja na području novobečejske subregije.
U isticanju pojedinih karakteristika Tise, više puta pomenut je različit vodostaj ove reke. Stalne promene vodostaja na celom recnom toku, pa i u njegovim pojedinim delovima, posledica su morfoloških i klimatskih razlika predela kroz koje protiče ova reka. Sistematskim višegodišnjim merenjem, u vodostajima Tise zapažene su velike ekstremne vrednosti. Tako su, na području opštine Novi Bečej, najniži vodostaji zabeleženi 1892. godine — 167 cm, 1895 — 115 cm, 1904 — 164 cm, 1921 — 203, 1946 — 202 cm. Najniži vodostaj u ovom delu toka Tise izmeren je 19. X 1947 — 256 cm.
Visoki vodostaji su takođe nekoliko puta dostizali ekstremne vrednosti. Tada se najčešće Tisa izlivala iz svog korita i plavila velike površine obradivog zemljišta, kao i delove pojedinih naselja. To su bile tzv. poplavne godine, u kojima je ova reka nanosila velike štete stanovništvu Potisja. Najizrazitije poplavne godine bile su: 1919, 1922, 1923, 1924, 1932, 1937, 1940, 1941. i 1942. Najviši zabeleženi vodostaj na Tisi kod Novog Bečeja je +785 cm (2—3. VI 1970. godine).
Vodostaj se po mesecima u toku godine takođe menja. Najviše vrednosti, odnosno maksimum, dostiže u aprilu, što je posledica otapanja snega u predelima gornjeg toka reke. Minimum vodostaja javlja se u oktobru, što je posledica letnjeg sušnog perioda.
Brzina toka Tise u području novobečejske subregije je promenljiva. Minimalna brzina iznosi 1,40 km na čas, maksimalna 5,00 km/čas, a optimalna 3,60 km na čas.
Proticaj vode u reci takođe je različit. Minimalni proticaj je 200 m3 u sekundi, maksimalni se kreće od 3700 do 4000 m3 u sekundi, a optimalni je 995 m3 u sekundi.
Među ostalim karakteristikama Tise, sa aspekta normalnog odvijanja saobraćaja, značajni su visina njenih talasa i zaleđenost u zimskom periodu godine. Maksimalna visina talasa na ovoj reci, u delu toka kroz novobečejsku subregiju, u vreme izuzetno jake košave dostiže visinu od oko 80 cm. U takvim vremenskim prilikama privremeno se prekida saobraćaj skelom i manjim plovnim objektima.
Zaleđenost reke u zavisnosti je od temperaturnih prilika u toku zime. U hladnim i oštrim zimskim danima reka se zamrzne i led stane za 24 časa. Prosečno trajanje zamrznutosti reke u oštrim zimama kreće se oko 33 dana, a debljina leda iznosi oko 30 cm.
Biološku vrednost rečne vode ugrožava veći broj industrijskih objekata, izgrađenih uzvodno na njenim obalama. Negativno utiče i prilično zagađena voda kanala, koja u Tisu dospeva kod Bečeja. I pored toga, voda ove reke pripada trećoj odnosno četvrtoj kategoriji zagađenosti reka u Jugoslaviji. Relativno maloj zagađenosti reke doprinosi njena velika moć samoprečišćavanja, što inače nije svojstveno ravničarskim rekama.
Analizom izloženih karakteristika Tise može se zaključiti da ova reka, na području novobečejske subregije, vrši i pozitivan i negativan uticaj na razvoj privrede ovog kraja. Pozitivan uticaj ogleđa, se pre svega, u mogućnosti daljeg razvoja i korišćenja rečnog saobraćaja. Izgradnjom sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje dolazi do izražaja agrarni značaj ove reke za opštinu Novi Bečej. Nije zanemarujući ni ribolovni značaj. Realizacijom perspektivnog plana razvoja opštine, izgradnjom neophodnih objekata i posebnim uređenjem priobalnog prostora do izražaja će doći i turistički značaj ove reke. Sledeći veoma sadržajnu perspektivu razvoja ovog dela Banata, izgradnjom hidrocentrale kraj podignute brane nizvodno od Bečeja, realizovaće se i hidroenergetski značaj Tise. Prema tome, novobečejska subregija ima i imaće višestruke koristi od ove reke.
Negativni uticaj na novobečejsku subregiju Tisa vrši povremenim izlivanjem iz svog korita, zbog čega dolazi do poplava različitih razmera. Za vreme visokih voda, Tisa svojim bočnim pritiskom utiče na prekomerno podizanje nivoa podzemnih voda, što takođe izaziva velike probleme u priobalnom delu ovog kraja.
U toku regulacije toka Tise, koja je započeta krajem XVIII veka, sa obe strane reke izgrađeni su zemljani nasipi. Ovi nasipi su kasnije pojača- vani i različito učvršćivani u pojedinim deonicama rečnog toka.
Jezera, bare i močvare
Svojim dugogodišnjim radom, Tisa je stvarala različite oblike hidrografije. Među erozivnim oblicima karakteristični su meandri i mrtvaje. Nastanak ovih oblika u uskoj je vezi sa rečnim padom Tise. Pre regulacije, Tisa je u svom gornjem toku, kod Segedina, imala 74,5 m apsolutnu visinu, a kod ušća —69,7 m. Tako je njen pad na dužini od 246,9 km iznosio svega 4,8 m, što je veoma malo. Posle regulacije, tok ove reke skraćen je za 76,1 km, odnosno za 30,8%. Usled toga pad Tise je povećan sa 19,4 na 28,1 mm po kilometru, odnosno za 44,8%. I pored ovakvog povećanja, Tisa je ostala u grupi reka sa malim padom (14,44).
Posledica ovako malog pada je meandriranje (krivudanje) reke, sa izraženom bočnom erozijom. Veći meandri (krivine) Tise postoje u različitim delovima njenog toka. Jedan od njih je kod Novog Bečeja. Ovaj meandar je lučnog oblika i svojom konveksnom stranom okrenut je naselju. Usled izražene bočne erozije, on s novobečejske strane, erodira obalu što tokom vremena može da ugrozi i jedan deo naselja. Stoga je obala kod Novog Bečeja osigurana veštačkim putem, tako da je sprečena i svaka mogućnost plavljenja naselja.
Mrtvaja predstavlja drugi erozivni oblik Tise. Ona nastaje od meandra na dva načina: prirodnim i veštačkim putem. U prvom slučaju, matica reke prirodnim procesima odseca dovoljno razvijen meandar, a u drugom se ovo prosecanje vrši veštačkim putem. U donjem toku Tise ima 14 mrtvaja, koje su nastale veštačkim odsecanjem od glavnog toka. Jedna od njih je Medenjača, koja se nalazi u severozapadnom delu novobečejske subregije.
Medenjača predstavlja meandar dug oko 15 km. Od glavnog rečnog toka odvojena je veštačkim putem 1863. godine. Prvobitno prokopani prosek bio je veoma uzan i predstavljao je samo rukavac, a meandrom je proticao glavni tok. Stoga je, 1900. godine izvršeno proširivanje proseka i zasipanje početnog i završnog dela meandra. Tako je Medenjača tek od 1900. godine postala tipična mrtvaja (14,47). Sada ona predstavlja veoma privlačan kutak za lovce i ribolovce ovog kraja.
Drugi značajan hidrografski oblik ove vrste je tzv. čuruški meandar. On predstavlja najveću regulisanu okuku Tise u jugoslovenskom delu toka. Prosecanjem meandra, 1858. godine, stvorena je mrtvaja duga oko 23 km. Ovo umrtvljeno korito Tise ostaće duže duboko jezero, jer se ne zatrpava rečnim muljem nego eolskim materijalom i barskom vegetacijom (14,47). Sadašnji tok Tise i mrtvaja ograničavaju Biserno ostrvo, koje pripada no- vobečejskoj subregiji.
Kanali
U okviru površinskih voda, kanali novobečejske subregije čine posebno hidrografsko bogatstvo. Kopanje kanala veoma davno postalo je sušta potreba ovog kraja, jer je posle regulacije toka Tise trebalo odvoditi suvišnu vodu koja se duže zadržavala u nižim delovima obradivog zemljišta. U sklopu gradnje kanala, građene su i crpne stanice, koje su vodu prebacivale u korito Tise.
Mreža kanala i crpnih stanica izgrađenih do drugog svetskog rata ni približno nije mogla da zadovolji potrebe za odvodnjavanjem suvišnih voda ovog kraja. U godinama sa velikom količinom padavina, u tzv. kišnim godinama, i dalje je, zbog dugog zadržavanja suvišnih voda, veliki deo hatara ostajao neobrađen, ili su pak uništeni usevi zasejanih površina. Stoga je, posle drugog svetskog rata, došlo do većih ulaganja sredstava i napora stanovništva u izgradnji kompleksne kanalske mreže, kojom će biti obuhvaćen ceo hatar.
Najkrupniji poduhvat u ovoj oblasti učinjen je izgradnjom Kanala Dunav—Tisa—Dunav i pratećom kanalskom mrežom. Deo ovog velikog hidrosistema izgrađen je i na teritoriji novobečejske subregije, pa će tome u ovom radu biti posvećena posebna pažnja.
Odluku o izgradnji Kanala Dunav—Tisa—Dunav, pored ostalog, opredelile su sledeće njegove funkcije:
- mogućnost efikasnijeg odvodnjavanja suvišnih voda sa plodnog obradivog zemljišta;
- navodnjavanje zemljišta u cilju povećavanja prinosa po jedinici površine, intenzifikacije i izmene strukture poljoprivredne proizvodnje;
- ublažavanje posledica povremeno visokih vodostaja Tise;
- snabdevanje vodom industrije, ribnjaka i naselja i prihvatanje otpadnih voda;
- intenziviranje kombinovanog rečnog i kanalskog saobraćaja;
- mogućnosti razvoja turističko-rekreativnih aktivnosti itd.
Poseban značaj već izgrađenog sistema zapaža se u njegovom pozitivnom uticaju na izmenu mikroklimatskih obeležja kraja. Povećava se apsolutna i relativna vlažnost vazduha, smanjuje se deficit između količine padavina i isparavanja, delimično se menja flora i fauna.
Rukovodeći se osnovnom koncepcijom izgradnje kanala, prema kojoj dotok i otok vode treba postići privodnom gravitacijom, kod Novog Bečeja je ustanovljena najpovoljnija visinska razlika između nivoa Tise i projektovanih kanala u Banatu. Zbog toga su na teritoriji novobečejske subregije podignuti najznačajniji hidrografski objekti sistema: brana na Tisi, propusno-ispustna ustava, gravitacioni krak kanala i dve brođske prevodnice (jedna na Tisi a druga na gravitacionom kanalu).
Izgradnja brane na Tisi kod Novog Bečeja završena je 1977. godine. Njen zadatak je da održava potreban nivo vode u reci i da omogući gravitaciono upuštanje vode u banatski deo hidrosistema Dunav—Tise—Dunav. U zavisnosti od protoka i potrebe za upuštanjem vode u kanal, normalan nivo uspora rečnog toka održava se na koti 74,5 — 75,5 m. U zimskom delu godine, kad nastaje period odvodnjavanja, nivo uspora rečnog toka spušta se na 74 m. U toku leta, kad se javlja sušni period, usled potrebe za akumuliranjem vode u koritu Tise, nivo uspora se penje na kotu od 76 m. U periodu najvećeg proticaja brana se potpuno otvara i propušta velike vode Tise sa zanemarujućim usporom toka (44,58).
Ustava kod Novog Bečeja završena je 1971. godine. Ona ima funkciju da propušta vodu iz Tise u novobečejski kanal, i obrnuto — iz kanala u Tisu. Funkcija ustave obavlja se u zavisnosti od vodostaja na Tisi i potrebe Banata za vodom. U periodu visokih vodostaja na Tisi ustava je potpuno zatvorena (44,59).
Brodske prevodnice omogućuju plovidbu na Tisi i u kanalu. Jedna je izgrađena u sklopu brane na Tisi, a druga na plovidbenom kraku magistralnog kanala Dunav—Tisa—Dunav, u neposrednoj blizini brane. Gravitacioni krak glavnog kanala održava približno isti nivo vode sa vodosta- jem na Tisi (44,59).
Glavni magistralni kanal preseca teritoriju novobečejske subregije pravcem zapad-istok. Na dvanaestom kilometru od Tise, on se račva u dva pravca. Jedan deo skreće ka jugoistoku, prema Melencima i Zrenjaninu, odnosno prema srednjem i južnom Banatu. Drugi deo usmeren je ka severu, odnosno ka Kikindi. Ova deonica nazvana je Kikindski kanal.
Nakon izgradnje magistralnih kanala, nastavljena je izgradnja kompleksnog sistema za odvodnjavanje suvišnih voda, čime su dobijene nove obradive površine i u hataru novobečejske opštine. Odvodnjavanje treba obezbediti za 47.893 ha, što će se postići potpunim dovršenjem celog sistema do 1985. godine. Dosadašnje rezultate u izgradnji mreže kanala za odvodnjavanje na teritoriji opštine najbolje ilustruje tabela.
Među značajnije odvodne kanale novobečejske subregije spadaju još Mali Begej i kanalisana rečica Galacka. Mali Begej predstavlja današnji donji tok kanalisane Galacke, koja protiče kroz severni periferni deo hatara opštine Novi Bečej.
Galacka je kanalisana banatska rečica. Ona u severnom Banatu prima veći broj manjih kanala, spaja se sa kanalisanom Crnom Barom i Malim Begejom otiče u Tisu. Ova rečica sa svojim kanalskim pritokama čini stariju značajnu kanalsku mrežu za odvodnjavanje suvišnih voda ovog kraja.
Izgradnjom kompleksnog hidrosistema, uključujući i sve postojeće stare kanale, treba da bude omogućeno i navodnjavanje obradivih površina u sušnim periodima godine. Međutim, u ovoj oblasti postignuti su veoma mali, gotovo zanemarujući rezultati. Polazeći od činjenice da je novobečejska subregija tipično agrarno industrijsko područje, od koga se očekuje maksimalno povećanje, pre svega, proizvodnje hrane, u okviru perspektivnog razvoja opštine, mora se prići bržoj izgradnji i intenzivnijem razvoju zalivnog sistema.
Podzemne vode
Izdani, izvori i bunari
Pored površinskih voda, za poljoprivredu i biljni svet novobečejske subregije veliki značaj imaju i podzemne vode. One nastaju poniranjem atmosferskih taloga i infiltracijom vode iz rečnog korita. Freatska voda ili prva izdan leži u poroznom zemljištu do prvog vododrživog sloja, dok su ostale izdani na većim dubinama.
Dubina gornjeg nivoa prve ili freatske izdani na teritoriji opštine Novi Bečej je različita. Na lesnoj terasi freatske vode su na većoj, a u aluvijalnoj ravni na manjoj dubini. Ovakve razlike u dubini prve izdani posledica su razlike u apsolutnoj visini dva pomenuta morfološka oblika. Pošto je lesna terasa blago nagnuta prema aluvijalnoj ravni, a les je porozna masa kroz koju se dobro proceđuje atmosferska voda, omogućeno je veoma sporo podzemno oticanje izdanske vode ka aluvijalnoj ravni Tise. Ovakvom kretanju doprinosi i nejednaka dubina vodonepropustljivih slojeva.
Pored perifernog podzemnog kretanja vode prema Tisi, na lesnoj terasi podzemna voda kreće se i u unutrašnjosti lesne terase. Unutrašnje oticanje voda usmereno je prema brojnim depresijama, koje su različito raspoređene na lesnoj terasi. Usled toga, gornji nivo podzemnih voda u depresijama bliži je topografskoj površini, a na uzvišenim delovima lesne terase je na većoj udaljenosti od topografske površine terena.
Već smo naglasili da su osnovni faktori vodnog bilansa podzemnih voda padavine i vodostaj Tise. Maksimalne podzemne vode javljaju se u proleće, kad se izlučuju veće količine padavina i kad raste vodostaj Tise zbog otapanja snega. U takvim prilikama, na aluvijalnoj ravni, freatska izdan izbija na topografsku površinu terena i plavi niže delove obradivog zemljišta. Minimalne podzemne vode javljaju se u sušnom periodu godine, kad se izlučuju minimalne količine padavine i kad se javlja minimalni vodostaj Tise. Tada podzemne vode nesmetano otiču ka rečnom koritu Tise.
Na osnovu hidrogeoloških istraživanja utvrđeno je da se pođzemne vode freatske izdani kreću prosečnom brzinom od 0,42 m na dan. Ova brzina veća je pri niskom vodostaju Tise, a znatno usporenija pri visokom vodostaju ove reke.
Voda prve izdani višestruko utiče, pre svega, na poljoprivrednu proizvodnju novobečejske subregije. Kopanjem otvorenih bunara, voda ove izdani koristi se za napajanje stoke, a ima i veliku primenu u preradi sirovina u industrijskoj proizvodnji. Veći značaj ovih voda ogleda se i u tome što njihovim kapilarnim izdizanjem obradivo zemljište dobija potrebnu vlagu, koja je neophodna ratarskim i drugim kulturama. Ovim putem biljke svojim korenovim sistemom crpe i najraznovrsnije mineralne hranljive sastojke. U ekstremnim slučajevima, kad se podzemne vode nalaze na većoj dubini, biljke ostaju bez neophodne vlage i hranljivih materija. Ako su ove vode blizu topografske površine terena, biljke dobijaju suviše vlage. Oba ova slučaja negativno utiču na postizanje zadovoljavajućih prinosa po jedinici površine. Stoga se, sistemom za odvodnjavanje, kod visokih voda spušta nivo izdani na zadovoljavajuću dubinu, a u sušnom periodu količina vlage mora se nadoknađivati veštačkim putem, odnosno navodnjavanjem.
Izvora u klasičnom smislu reči na terenu opštine nema. Izdanske vode lesne terase podzemno otiču ka freatskoj izdani aluvijalne ravni, bez pojavljivanja ili izbijanjima na odsecima lesne terase. Slabi i povremeni izvori mogu se u vlažnom delu godine videti na visokim odsecima lesne terase u veštačkim iskopima. Povremeno, slabi izvori mogu se videti i pored obale Tise, na mestima gde se lesna terasa sasvim približila rečnom koritu. Ovako slabi izvori mogu se na pojedinim mestima primetiti samo u periodu najnižih vodostaja Tise, kad freatska izdan normalno otiče ka rečnom koritu. Međutim, i jedni i drugi izvori veoma su slabi, periodičnog su karaktera i nemaju značaja za teritoriju opštine.
Arteške vode, ili vode izdani na većim dubinama, imaju poseban značaj za novobečejsku subregiju, jer se iz njih pijaćom vodom snabdevaju sva naselja opštine. Na osnovu hidrogeoloških sondažnih istraživanja, utvrđeno je da se arteške vode na teritoriji opštine nalaze na različitim dubinama, u pet paralelnih horizonata. Prema ovim podacima, vodonosni horizonti ovako su raspoređeni:
- prvi vodonosni horizont, debljine oko 12 m, nalazi se na dubini od 20 do 40 metara;
- drugi horizont, debljine oko 30 m, nalazi se na dubini od 60 do 95 metara;
- treći vodonosni horizont, debljine oko 20 m, nalazi se od 105 do 115 metara;
- četvrti vodonosni horizont ima debljinu oko 45 m, a nalazi se na dubini od 135 do 195 metara;
- peti vodonosni horizont ima debljinu oko 26 metara, a nalazi se na dubini od oko 250 metara.
Stanovnici Novog Bečeja snabdevaju se pijaćom vodom iz tri bunara dubine 90—120 m. U Kumanu se pijaća voda crpe iz dva bunara, sa dubine 95—100 m. Stanovnici Novog Miloševa snabdevaju se pijaćom vodom iz dva bunara, dubine 118 i 120 metara, a stanovnici Bočara — takođe iz dva bunara, dubine 183 i 190 m. Prema ovim podacima, na teritoriji opštine za snabdevanje pijaćom vodom koriste se vodonosni horizonti na dubinama preko 90 m. Iako se voda crpe sa većih dubina, njena bakteriološka svojstva i hemijski sastav nisu potpuno zadovoljavajući. Ovo se naročito odnosi na hemijski sastav vode.
