Pre pet decenija, Novi Bečej je bio poprište jednog od strašnih zločina Drugog svetskog rata.
Posle petomesečnog zatočenja, iz Novog Bečeja je u jednom danu i zauvek nestala jevrejska zajednica, koja je u našem gradu postojala više od stopedeset godina.
Generacije posle rata nisu mogle ni saznati ni iskusiti prisustvo ovih ljudi, a oni su za privredni i kulturni razvoj naše sredine bili izuzetno značajni.

"Nastanak, razvoj i uništenje jevrejske zajednice u Novom Bečeju" naslov je obimnog dela koje je nastalo višegodišnjim trudom Branislava-Bate Kiseličkog. Ovom zamašnom poslu autor je prišao, kako to u uvodnim napomenama objašnjava, zbog osećanja obaveze i duga prema svojim prijateljima Jevrejima iz mladalačkih dana, a onda i prema njihovim sunarodnicima koji su u bližoj i daljoj prošlosti živeli u Novom Bečeju.

Banat, velika i plodna ravnica, ali gusto prošarana močvarama i rečnim rukavcima, postao je u drugoj polovini XVIII veka poprište migracije raznih naroda. Starosedelački narodi, Srbi i Mađari, bili su, posle velikih austro-turskih ratova i epidemija kuge, veoma razređeni, a prostrane oblasti bile su prazne, pa su tadašnje vlasti preduzimale mere da se one popune i da se u njima stabilizuje stanovništvo (Dušan Popović: Srbi u Banatu, str. 56-57).

Pošto nemamo direktnih i verodostojnih podataka o tome kada i kako su se formirale jevrejske zajednice u Novom Bečeju i Vranjevu, koristićemo podatke iz opštinskih matičnih knjiga tih opština za period od 1895. do 1941. godine, kao i iz školskih matičnih knjiga osnovnih škola za period od 1888. do 1941. godine.

Podaci iz matičnih knjiga osnovnih škola u Novom Bečeju i Vranjevu poslužiće nam kao pokazatelji demografskih kretanja jevrejske zajednice u našem gradu. Radi preglednosti, svoje posmatranje i izlaganje podelićemo na tri perioda:

Novi Bečej, koji je zajedno sa Vranjevom iz doba Velikokikindskog dištrikta bio izrazito trgovačko mesto sa naročito razvijenom izvoznom trgovinom žitarica krajem XVIII i početkom XIX veka, oduvek je bio privlačan za preduzimljive i sposobne privrednike, a posebno za trgovce.

Nemamo podataka o tome kako je bio organizovan društveni život Jevreja u Novom Bečeju i Vranjevu. Međutim, ostao je opšti utisak kod ljudi koji su pamtili to vreme da je osnovna snaga koja ih je objedinjavala bila njihova verska opština, koja je pratila razvoj zajednice i nastojala da organizuje pomoć ako bi neka od porodica bila u teškoćama.

Opšta karakteristika ovog doba jeste snažan razvoj industrijalizacije i modernizacija saobraćaja, s naglašenom prednošću za železnicu. Novi Bečej u takvim uslovima nije imao šta da traži. On je, u stvari, izgubio svoju raniju prednost, što je uzrokovalo sve veće zaostajanje u odnosu na Veliki Bečkerek i Veliku Kikindu, koji dobijaju novi zamah.

Nova vlast Kraljevine SHS donela je velike društvene promene, ali je osnova privrednog razvoja ostala ista.

Jevreji, čiji je život uglavnom vezan za privredu, dosta su se brzo prilagođavali novom poretku.

U godinama koje su prethodile Drugom svetskom ratu, jevrejska zajednica Novog Bečeja živela je mirno, slično kao i ostali građani ovog mesta. Iako je rastući uticaj fašističkih i nacističkih pokreta u Evropi bio očigledan, malo ko je verovao da bi takve ideologije mogle imati tragične posledice po lokalne Jevreje. Posebno jer u Novom Bečeju gotovo da nije bilo nemačkog stanovništva, pa se antisemitizam nije osećao u svakodnevnom životu.

Jedini ugledni Jevrejin iz Novog Bečeja koji tada nije bio uhapšen bio je dr Dezider Kanic, advokat. On je stupio u direktan kontakt s vojnim komandantom mesta i, dokazavši da je ranije bio nemački ulanerski oficir, uspeo je da dobije dozvolu za prelazak u Mađarsku (vidi svedočenje dr Viktora Jordanića).

U isto vreme kada su Jevreji bili zatvoreni u sinagogi u Novom Bečeju, četvoro mladih antifašista — Šlezinger Đerđ („Đurika“), Bergl Herman, Šlezinger Ištvan („Pišta“) i Huven Margita („Dunda“) — deportovani su u specijalni zatvor kod Okružnog suda u Velikom Bečkereku. Oni se nikada nisu vratili. Streljani su 31. jula 1941. godine, kao deo prve grupe od 90 talaca iz celog Banata.

Jedine dostupne informacije o uslovima života u sabirnom logoru u Novom Bečeju potiču od Tihomira Ungara iz Novog Sada, koji je kao dete bio zatočenik u tom logoru. Njegovo svedočenje dobijeno je nakon što je već bio pripremljen kompletan materijal, te je naknadno uneto kao dragoceno autentično svedočanstvo.

Jedno od svedočanstava koje osvetljava tragične sudbine novobečejskih Jevreja odnosi se na Gabrielu Berger, suprugu trgovca Adolfa Bergera. U naručju je nosila sina Ladislava, rođenog 19. januara 1941. godine, kada je uspela da, uz mito stražaru i preko unapred pripremljene veze, pobegne u Bačku. Tamo je, međutim, bila uhapšena i potom nestala u nekom od logora.

U jednom od zapisa navodi se da je, u vremenu delimične slobode, deo imućnijih Jevreja uspeo da se spase uz mito nemačkim vojnicima – najčešće šoferima – i da pobegne izvan Srbije. Postoji i pretpostavka, zasnovana na neproverenim informacijama, da je Verona, ćerka Cigler Danijela, drvarskog trgovca iz Novog Bečeja, uspela da se domogne Rumunije zahvaljujući vezi sa jednim nemačkim oficirom, a da je potom, po završetku rata, emigrirala u Izrael. Međutim, ova vest nikada nije potvrđena.

Jevrejska zajednica u Novom Bečeju i Vranjevu imala je duboke korene i značajnu ulogu u privrednom, društvenom i kulturnom životu mesta između dva svetska rata. Jevreji su bili trgovci, lekari, činovnici, zanatlije, bankarski radnici i preduzetnici — ljudi koji su doprinosili razvoju zajednice i čiji su domovi, radnje i porodice bili deo svakodnevnog života Novobečejaca.