Seljačke bune zauzimaju vidno mestu u istoriji Ugarske. Nemaština i siromaštvo, izazvano stalnim povećanjem nameta i pogoršanjem uslova života, dovodilo je seljake u Ugarskoj da su i pre 1848. godine ustajali protiv ugnjetača.
Uz težak položaj seljaka i prepreka koju je feudalna država predstavljala za razvoj građanskog društva (buržoazije), i politička kriza, koja je zahvatila skoro sve evropske zemlje, od 1846. pa do 1848. godine, doprinela je da ustanak bukne i u Austro-Ugarskoj.
Pored seljaka, učestvovalo je i građanstvo, koje je dalo poseban pečat buni; čak se može reći, da je konce čitavog ustanka držalo mađarsko sitno plemstvo. Ono se na prvom mestu borilo za povoljniji položaj u društvu, ali je istovremeno nastojalo da osujeti seljaštvo da se ne bi mnogo otuđilo od vlasti i da rene putem koji bi mogao da ugrozi ceo poredak, a time i interese sitnog plemstva.
Na čelu mađarske revolucije nalazio se Lajoš Košut, predstavnik revolucionarno raspoloženih iz redova poburžoaženih spahija i inteligencije koja je poticala iz krugova srednjeg i sitnog plemstva i buržoazije. U određenoj etapi borbe Košut je odigrao revolucionarnu ulogu, jer je njegova akcija bila usmerena ka kapitalističkom preobražaju Mađarske.
Iako je na požunskom (bratislavskom) saboru 3. marta 1848. proglašena autonomna Mađarska od Karpata do Jadranskog mora, zvanična mađarska revolucija smatrala je sebe zakonitim zaštitnikom Dvora protiv pobunjenih narodnosti.
Srbi, ubrzo posle proglašenja autonomne Mađarske u martu 1848. godine, formiraju delegaciju, s novosadskim velikim beležnikom Aleksandrom Kostićem na čelu, koja je u Požunu (Bratislavi) u 16 tačaka iznela ugarskom saboru želje srpskog naroda.
Košut je odgovorio toj delegaciji:
- Da on u Ugarskoj ne priznaje nikakvu drugu naciju sem mađarske.
Na to mu je Đorđe Stratimirović, član srpske delegacije uzvratio:
- Kad Požun neće da prizna naša prava, potražićemo ih na drugom mestu.
To je, navodno, Košuta toliko razdražilo da je uzviknuo pretnjom:
- U tom slučaju ukrstićemo mačeve!
Stratimirović je na to rekao:
- Srbin nije nikad bio kukavica!
Iznećemo šta o tome piše Jakov Ignjatović i kako on prikazuje taj događaj.
Ignjatović tvrdi da u to vreme nije bilo nikakvog novog ugarskog sabora izabranog od strane ustanika - Mađara, već je to bila Dieta (kako se zvao ugarski sabor) sastavljena po važećim zakonima od privilegovanog staleža još pre bune.
S takvim saborom novosadska delegacija nije mogla razgovarati, jer se on i nije smatrao revolucionarnim. Čak ni Košut nije bio taj — kaže Ignjatović — koji je u to vreme mogao bilo šta drugo odgovoriti, jer je i on bio nošen strujom zanosa narodnih masa. Da je pokušao bilo šta da obeća novosadskoj delegaciji o teritoriji Vojvodine »bio bi izvikan i nazvan veleizdajnikom.«
Naposletku i da nije to bio razlog, Košut, je u to vreme mogao da tako postupi, jer su Mađari u prvom momentu ustanka dobili, od zbunjenog Cara, sve što su tražili, a posebno što su mađarske ustaničke vođe smatrali da je ustanak Srba buntovni akt i i da će se tome suprotstaviti i Beč. Da to nije bio stav Košuta, samo zbog pritiska mađarskih ustaničkih masa, govori i njegovo istupanje na saboru u Budimpešti 11. jula 1848. godine, kada je, govoreći o srpskom ustanku, dao ocenu »da su Srbi buntovnici i rebelijanti, kojima se samo konopcem prekog suda odgovoriti može.
Takav stav su vođe mađarske revolucije imale prema srpskom pokretu, sve dok nisu shvatili da se rukovodstvo srpskog ustanka oslanja na Beč i da Beč računa sa Srbima, odnosno dok Beč nije, oktobra 1848. godine, Košuta oglasio za buntovnika. Kad je carska vojska krenula na Mađare, Košut novembra 1848. godine šalje majora Kalpku patrijarhu Rajačiću sa ponudom uslova mira.
Iako su ti uslovi bili vrlo povoljni za Srbe, Rajačić ih nije prihvatio, nego ih je čak od naroda prećutao, što se vidi iz jednog Rajačićevog izveštaja, vladi u Beču, u kome ističe svoje zasluge u buni, i između ostalog iznosi i ovo:
»Početkom godine 1849. Mađari su narodu srpskom takve ponude, stimulacije pružali, za koje narod srpski da je znao primio bi ih zaista, tako su po njega bile ugodne; no ja kao veran sluga Vašeg Veličanstva, nisam to narodu saopštio, i gotov sam da narod srpski pre i poslednju kap krvi svoje prolije nego da se s Mađarima miri.«
Patrijarh Rajačić je nastojao da učini srpski pokret što manje revolucionarnim i da ga podvrgne bečkoj volji; ne pitajući za žrtve. On je nastojao da prikrije pravo obeležje srpskog ustanka i da ga predstavi kao pokret u korist Beča, u nadi da će Beč zbog toga izaći u susret Srbima za stvaranje autonomije — teritorije Vojvodine.
Sigurno je da za ovakvo opredeljenje nije bila bez značaja i njegova zavisnost od vlasti. Naime, srpsko više sveštenstvo imalo je visoke prihode, pa se trudilo, s obzirom, da je njihov izbor morala potvrditi odgovarajuća vladina institucija, da zadobije i očuva naklonost te vlasti.
Nezavisno od stava Rajačića i njegovih jednomišljenika, postojale su i u srpskom narodu snage koje su smatrale da je korisnije sporazumevanje s Mađarima i voditi zajedničku borbu protiv bečke reakcije. Tako je 14, novembra 1848. godine — u vreme kada je i Košut poslao svog predstavnika Rajačiću — iz srpskog ustaničkog stana nezvanično upućen poziv Mađarima, koji je odštampan u peštanskom nemačkom listu od 14. decembra 1848.
Patrijarh je svoju politiku krio od naroda, čak i od samih članova odbora, dok nije bio siguran da će njegova nastojanja biti podržana i pomognuta od vlade u Srbiji, od bana Jelačića i naravno Beča. Sve dok nije stekao tako čvrst oslonac on je popuštao revolucionarnoj struji ustaničkog naroda. Međutim, kada je dobio punu podršku spolja, on sprovodi svoje ideje i sukobljava se s ustanicima na čijem je čelu bio Stratimirović. Iz te borbe izašao je kao pobednik, jer je srpska vlada u Beogradu zapretila da će povući svoje dobrovoljce iz Vojvodine ako se sva vlast ne prepusti patrijarhu Rajačiću.
Pa i pored svega iznetog, pojedini srpski istoričari smatraju da su glavni uzroci sukoba između srpskog i mađarskog pokreta u velikoj buni, u osnovi u socijalnim suprotnostima, tj. u suprotnostima interesa i samim tim i ciljevima koji su bili determinisani socijalnom pripadnošću učesnika u tim pokretima.
Mađarska revolucionarna vlada — tvrde oni — čiji su članovi bili isključivo plemići, zauzela je još od samog početka kontrarevolucionarni stav prema ustanku Srba. Srpski ustanak, s obzirom na pripadnost učesnika, imao je za cilj rešavanje socijalnih problema, podelu zemlje.
Želje srpskog naroda, i ono što ga je nosilo u revoluciji, nisu došle do izražaja, zbog reakcionarnog stava vodstva ustanka na čelu sa patrijarhom Rajačićem.
Sličnu situaciju imamo i na mađarskoj strani. Ogromna većina mađarskog seljaštva bila je nezadovoljna novim zakonima donetim u vreme bune, a još više načinom sprovođenja, što je uticalo na stvaranje nezadovoljstva protiv zvaničnih revolucionara — plemića.
Bilo je, u mađarskom ustanku, i takvih koji su sve vreme zastupali interese potlačenih kao što su Tančić, Petefi i drugi. Petefi je dao do znanja svima, kakav je njegov stav, u pesmi Povešajte kraljeve. Zbog toga su ga zvanični nazivali sumnjivim špijunom komunista. Sličnu sudbinu je doživeo i Aranj i mnogi drugi iskreni pobornici revolucije iz redova Mađara.
Prema tome, kao što mađarski narod nije imao svoje prave predstavnike na čelu revolucije (na čelu je bilo sitno plemstvo i buržoazija), isto se to može reći za rukovodstvo koje je stajalo na čelu ustanka srpskog naroda u Vojvodini.
Znači, da se ne može srpskom ustanku dati socijalni karakter, a mađarskim masama — učesnicima u ustanku — pripisati, zato što su na čelu imali poburžuaženo plemstvo, kontrarevolucionarni karakter. Možda je vodstvo srpskog ustanka bilo reakcionarnije.
Jovan Skerlić, proučavajući posledice Velike bune, izveo je zaključak da je Mađarima i Srbima »prost razum nalagao zajedničku akciju.« To je uprošćen zaključak, jer kada bi se narod i narodi pitali možda i ne bi bili potrebni ratovi, ali — na žalost — njihova reč se u takvim trenucima nedovoljno čuje.
Mađarska revolucionarna vojska morala je da se bori ne samo protiv regularne austrijske vojske nego i protiv pobunjenih Srba i Hrvata, a na kraju i protiv jakih vojnih snaga carske Rusije, koja je pritekla u pomoć austrijskom caru.
Posle proterivanja austrijske vojske sa teritorije Mađarske i kad je 14. aprila 1849. godine Mađarska proglašena za slobodnu i nezavisnu državu, austrijski car zatražio je pomoć od ruskog cara. Ovaj je pritekao u pomoć i jake ruske snage ušle su maja 1849. sa oko sto hiljada vojnika u Mađarsku. U isto vreme krenulo je još trideset osam hiljada ruskih vojnika na Transilvaniju (Erdelj), jer se ruski car Nikola I, bojao međunarodnih posledica mađarske revolucije, pre svega novog poljskog ustanka. Tako velikoj vojnoj sili, u kojoj su Austrijanci učestvovali sa oko osamdeset hiljada vojnika, revolucionarna mađarska vojska nije mogla da se odupre.
Porazu revolucionarne mađarske vojske doprinela je, prema nekim izvorima, i izdaja kontrarevolucionarnog dela mađarske buržoazije na čelu s generalnom Gergeljem. Gergeljeva vojska, posle prethodnih pregovora s carskom komandom, predala se kod Vilagoša (blizu Arada) iako glavne mađarske snage još nisu bile razbijene i dok je još postojala mogućnost da se borba nastavi.
Austrija se vrlo nemilosrdno obračunala s vođama revolucije. Austrijski general Hajnau izdao je sledeće naređenje: »Starešinski kadar će biti obešen; austrijski oficiri, koji su prešli u neprijateljsku službu biće streljani... To treba da posluži za primer i opomenu i celom svetu.
Za vreme bune, Srbi i Mađari u Novom Bećeju i Vranjevu u prvo vreme našli su se na istim pozicijama. Mađari su, s obzirom na teške uslove u kojima su živeli siromašni seljaci (kertisi), već u martu 1848. godine, u samom početku bune, zaposeli spahijsku zemlju, kao što su to učinili i Srbi u okolnim selima. U Vranjevu su bezemljaši 24—26. aprila 1948. osvojili vlast i izdali naredbu za premeravanje zemlje i njenoj podeli sirotinji.
Mađarska revolucionarna vlada uplašena tim pokretom seljaka, šalje Erne Kiša, veleposednika iz Itebeja (pripadali su mu spahiluci još i u Elemiru, Aradcu, Toraku i Senđurđu) s trupama, da uguši pobunu.
Posle ugušenja pobune, u Novom Bečeju i Vranjevu, a pošto se doznalo za odgovor Košuta novosadskoj delegaciji u Požunu, stvoren je front između Srba i Mađara, kao što je to bio slučaj u celoj Vojvodini.
Srbi su se našli nasuprot Mađarima, što treba smatrati logičnim opredeljenjem jer u protivnom bi se svaki, za svoj narod, smatrao izdajnikom.
Iz arhive katoličke biskupije u Zrenjaninu dobili smo podatke koji se odnose na Bunu:
»13. oktobra 1848. g. probudilo se selo na veliku opasnost. Ujutro u 6,30. kada je vreme bilo veoma maglovito, napali su naoružani Srbi Novi Bečej. Kako se tvrdi, bilo ih je oko 13.000 i 9 topova. Oko 150 kuća Mađara i Nemaca bilo je u plamenu a uz to i teški gubici bili naneti. I da nije stigla pomoć iz Starog Bečeja, selo bi bilo potpuno uništeno.«
Borovski pod istim datumom (13. oktobra 1848) iznosi da je honvedski pukovnik Rohonci Lipot s mađarskom vojskom pobedio 3.000 a ne 13.000, koliko se iznosi u podatku prelata Geczy da je učestvovalo u bici Srba u Novom Bečeju.
U velikom leksikonu Mađarske stoji, da je honvedski general Perczel Mor 24. aprila 1849. potukao kod Novog Bečeja austro-srpske trupe pod komandom generala Todorović Kuzmana.
Iz tih bi se podataka moglo zaključiti da je Novi Bečej s okolinom bio poprište borbi i da su se tu odigrale dve velike i odsudne bitke, između Srba i Mađara, u ovom delu Banata.
U Letopisu srpske pravoslavne crkve u Novom Bečeju zabeleženo je, da su kod Novog Bečeja vođene krvave borbe i da se u samom ataru i u srpskom groblju nalaze zajedničke grobnice poginulih.
Tvrdi se, verovatno preterano, da je u velikoj buni 1848/49. godine bilo popaljeno u Vojvodini, na prvom mestu u Banatu i Bačkoj, oko dve trećine kuća za stanovanje i da dobar deo srpskog naroda nije imao gde da se skloni. Ljudske žrtve su bile tolike, da ni posle trideset četiri godine (popis 1880) srpski živalj nije dostigao brojno stanje koje je ustanovljeno popisom pre bune (1846. godine). Tako je, prema podacima, u šezdeset osam mesta u kojima žive Srbi u Torontalskoj županiji 1846, bilo 158.750, a u istim mestima, prema popisu 1880. godine, bilo je 153.813 Srba. Znači, da je u razdoblju od trideset četiri godine broj Srba, i pored prirodnog priraštaja, bio još uvek manji za 4.937 stanovnika, što se ne bi moglo pripisati samo poginulim u buni.
Treba računati da je u buni i migracija Srba u južnije krajeve bila verovatno veća nego ranije, što je moglo da utiče na broj Srba u popisu 1880, ali, nema sumnje, da je broj žrtava u buni na obe strane bio velik.
Događaji iz 1848/49, bez obzira što je iz njih izašla kao pobednik reakcija i kontrarevolucija u licu Monarhije, ipak su, prema oceni istoričara, uzdrmali temelje te Monarhije.
U tim danima ukinuto je kmetstvo u Ugarskoj, čime su na prvom mestu zadovoljeni interesi buržoazije, kojoj je trebao slobodan seljak za budućeg fabričkog radnika, ali je to bio veliki događaj i za samog seljaka koji je postao slobodan, naravno, ukoliko se može govoriti o slobodi kad je lišen zemlje i drugih sredstava za proizvodnju.
Može se, međutim, postaviti pitanje da li su ti rezultati adekvatni žrtvama koje je podnelo siromašno seljaštvo u Vojvodini? Zgarišta i ljudski životi i međusobna zakrvljenost naroda koji su upućeni na zajedničko življenje, predstavljali su možda isuviše visoku cenu za rezultate kakvi su: uznemirenost Monarhije i ukidanje kmetstva. Naročito se to odnosi na Srbe u Vojvodini. Ali, to je po pravilu tako revolucije i ratovi traže velike žrtve, a rezultati najčešće nisu u odgovarajućoj srazmeri.
