Ne zna se tačno kada i kako je Novi Bečej dobio svoje ime, ko ga je i kada osnovao. Jedno je sigurno, Bečej je sa svojom tvrđavom zauzimao značajno mesto na spisku onih koji su imali uticaja na državnu politiku u sledu istorijskih događaja, ponekad i na široj teritoriji.
Posle propasti naselja koje se u doba Rimljana nalazilo na mestu današnjeg Novog Bečeja, o njemu se, kao što je slučaj i sa svim drugim naseljima u Banatu, dugo ne čuje ništa. Ali, već u doba Ištvana I (997 - 1038) Bečej se javlja kao naseljeno mesto, a uskoro se pominje kao selo.
U to vreme, ili nešto kasnije, ali u periodu uvođenja hrišćanstva kod Mađara, doselili su se, između ostalih, u ove krajeve i dve porodice iz francuskog plemena Beche i Gregor. One su imale značajnu ulogu na podrčju religije u ovom delu Ugarske, a zaposelim mestima dali su svoja imena. Naziv Beče (Becse) je navodno posledica pogrešnog čitanja od strane Mađara imena Beche. Prema tome, prvi posednici i gospodari Bečeja, po kojima je verovatno i dobio ime bili su Beche i Gregor, a kasnije njihovi naslednici.
Tvrđenje nekih autora da se Bečej nalazio na ostrvu Tise i da je to nekada verovatno bilo jedno mesto sa današnjim Bečejom u Bačkoj, Sentklaraji kategorički pobija tvrdnjom da se Bečej (ima u vidu današnji Novi Bečej) oduvek nalazio na mestu gde se i danas nalazi. Ono, da je nekad mogao biti i na ostrvu - on objašnjava - da je Tisa, dok nije regulisana i ograđena nasipima, menjala svoj tok pa je za izvesno vreme mogla i sa istočne strane omeđiti naselje Bečej.
U prvim godinama 13. veka javljaju se kao gradovi u Banatu sa sedištem županija: Temišvar, Čanad, Bečej i Kovin. Najznačajniji grad je Temišvar, koji je od 1310 do 1323. godine bio i prestonica Ugarske.
U vreme vladavine kralja Roberta, Bečej je 1331. godine proglašen za prvi kraljevski slobodan grad. Posle njega proglašeni su još i Temišvar (1342), Meze Šomlo (1343), Hodoš i Lugoš (1371) itd.
Poraz Srba od Turaka na Marici (1371), a pogotovu na Kosovu (1389) primorao ih je da se u daljoj borbi protiv Turaka oslone na Mađare. Tako je 1404. godine sklopljen savez između despota Stefana Lazarevića i mađarskog kralja Zigmunda, što je iz osnova izmenilo položaj Srba u Ugarskoj. Despot se obavezao na vernost Mađarskoj, zašto je dobio na uživanje gradove: Golubac, Beograd, pokrajinu Mačvu i mnoga imanja u Sremu i Banatu, među kojima i Bečej i Bečkerek. Istovremeno je dobio i titulu župana Torontalske županije sa sedištem u Bečeju. Sedište Torontalske županije nalazilo se u Bečeju sve do osvajanja ovih krajeva od strane Turske (1551).
Po dolasku Bečeja u posed srpskih despota, doseljava se u ove krajeve pored običnog stanovništva i deo plemića iz Srbije. Tako su u tom području posednici velikih imanja bili pojedini članovi visokog srpskog despotskog plemstva.
Srpski despoti su na svoje posede u Ugarskoj naselili toliko Srba, da je ugarski sabor 1439. godine odlučio da se zabrani dalje doseljavanje stranaca.
Posle poraza Mađara od Turaka, kod Mohača (1526), kada je turska vojska, pored ostalih krajeva, preplavila i Bačku, grad Bečej je ostao netaknut, što potvrđuje da je on bio sa druge strane Tise u Banatu.
Dugo, posle toga, se o Bečeju ne čuje ništa. Ali sve češći upadi Turaka u Banat podigli su značaj i stratešku važnost bečejske tvrđave iako nije zabeleženo da je u tom periodu izvršena dogradnja ili ojačanje.
O bečejskoj tvrđavi je prilično iscrpne podatke izneo Rudolf Šmit u Glasniku Istorijskog društva (1939), među kojima i podatak da je tvrđavu izgradio konvent krstaša u Sekešfehervaru oko 1300 - 1320. godine. Prema njemu tvrđava je bila tipičan srednovekovni grad na vodi, izgrađen "na najpovoljnijoj tačci na ostrvu" i svi delovi izgrađeni su u isto vreme. Njen raspored daje utisak da je izgrađena uglavnom radi zaštite od neprijatelja, jer grad nije bio umetnički ukrašen i kao takav nije služio za prikazivanje raskoši i bogatstva. Građen je vrlo čvrsto i solidno bez ikakvih naknadnih dogradnji. Glavna odbranbena snaga mu je bila Tisa, a celu tvrđavu obuhvatao je opkop širok 30 metara, a dubok 3 metra. Sam grad, bez prednjeg utvrđenja, imao je površinu od 2.231 m2, od čega 440 m2 bilo je izgrađene, a 1.981 m2 neizgrađene površine.
Prema odlukama karlovačkog mira (1699) porušena su sva utvrđenja na Tisi. Tako je 1701. godine srušena i bečejska tvrđava. Ali i tadašnji ostaci temelja, smetali su normalnoj plovidbi, te su minama dalje razrušeni 1911. godine.
Da se još malo zadržim na ulozi novobečejske tvrđave. Turska vojska 1551. godine kreće na Erdelj i na tom putu zahteva od Ugarske da joj se pored ostalog predaju i gradovi Bečej i Bečkerek. Kako je Ugarski sabor to odbio, Mehmed paša Sokolović opsedne Bečej 15. septembra 1551.
Bečejska tvrđava sa posadom, na čijem se čelu nalazio Tomaš Sentanaji i Gabriel Frigveši, držala se hrabro, čak je izvršila juriš na Turke i nanela im teške gubitke. Borba se vodila četiri dana, a 19. septembra, između petka i subote i celu noć i tek pred zoru prodrli su Turci u tvrđavu i pogubili sve koji su se u njoj zatekli.
Tako Turci 19. septembra 1551. godine osvoje grad Bečej i tu ostave svoju posadu, a sutradan stignu u Araču. Dok je još trajala borba oko Bečeja, Srbi u Arači održali su skupštinu na kojoj su odlučili da se predaju Turcima bez borbe. O toj odluci su izvestili Mehmed pašu preko svog izaslanika Đorđa Radovanova. Iako su Turci, bez borbe zauzeli Araču, spalili su lepo utvrđenu crkvu, čije ruševine nikad nisu bile obnovljene.
Privremeni neuspesi Turaka oko zauzeća Temišvara, naterali su ih da se povuku do Bečeja, dok su svi drugi gradovi osim Bečeja i Bečkereka, ponovo došli u ruke Mađara. Tako je Mehmed paša Sokolović proveo čitav novembar i decembar 1551. godine u Bečeju i Bečkereku.
Za sve vreme borbe za Banat, Bečej je bio važan i za mađarsku i za tursku stranu. To je i razumljivo, jer je do turskog osvajanja, bio sedište Torontalske županije i imao značajnu tvrđavu na strategijski važnom mestu na Tisi.
Prilično je teško proučavati život u ovim krajevima za vreme turske uprave. Jedini izvori, za ta proučavanja su putopisi, pa i u tim izvorima Bečej je često zaobilažen, jer su svetski putevi ipak odvajkada vodili pored Dunava. Kako je Banat pretežno pored Tise, gde su se pružale nepregledne močvare, to je i u putopisima najmanje zabeležaka o njemu i njegovom stanovništvu.
O prilikama u tadašnjem Bečeju govori samo turski putopisac Evlija Čelebija i rukopis Pećke patrijaršije, takozavani katastih.
Evlija Čelebija je 1665. godine opisao "Lepi grad Bečej", ali njegovi opisi nisu takvi da daju pravu sliku života, već je nastojao da svojim prikazom zainteresuje čitaoce. Evo njegovog opisa:
"OPIS LEPOG GRADA BEČEJA
Ovaj grad osnovao je erdeljski kralj Junak Stefan. Osmanlije su ga više puta zauzimale i gubile, dok ga najzad nije (konačno) osvojio Kodža Mehmed paša 958/1551. god. u doba vladavine Sulejman-hana.
To je sada vojvodstvo na teritoriji čanadskog sandžaka. Bog najbolje zna, a i to je vakuf Mehmed-paše Visokog. To je ispostava (nijabet) kadiluka Bečkereka. Ima svoga dizdara i četrdest momaka gradske posade, tržnog nadzornika, serdara jegarskih janičara, poverenika dumruka, koji izdaje Temišvarska finansijska uprava za sedam tovara akči, uz to ima i tržnog nadzornika baždara i poverenika za harač.
Tvrđava se nalazi na obali Tise. To je malo, ali lepo utvrđenje, sagrađeno od cigle. U obimu obuhvata ukupno pet stotina koraka. Kroz gradski opkop protiče reka Tisa. Ima jednu kapiju koja vodi na pristanište i drugu koja vodi na drum. Na pristaništu postoji jedan han, pedeset magacina, dobra džamija koja je prepravljena od neke crkve, jedna medresa, tri osnovne škole, jedna tekija. jedan hamam, četrdeset dućana i oko stotinu potleušica, pokrivenih ćeramidom i trskom. Blagodareći velikom pristaništu, stanovnici su većinom trgovci solju i ribom. Jako su bogati i gostoljubivi i prijatelji stranaca. Većinom su hadžije. Svi nose krajišničke kalpake i odeću. To je vrlo prijatna i bogata varoš (kasaba). Ima vrlo mnogo vinograda i bašča.
Kad sam i tu naplatio troškove za inspekciju tvrđave, krenuo sam prema istoku i putujući šest sati kroz polja i sela došao sam u Bečkerek."
Posle pobede Austrije nad Turskom kod Sente, 11. septembra 1697. godine, Turci su se povukli u Banat. Austrijske trupe, pod komandom Evgenija Savojskog, nastavile su da ih gone i na levoj obali Tise prema Beogradu. Tako su oslobođeni Bečej, Bečkerek i nastavljen dalji put prema jugu iako je istočni deo Banata sa Temišvarom ostao u turskim rukama. Mir u Sremskim Karlovcima je zaključen sa priličnim zakašnjenjem, tek 1699. godine.
Prema odredbama karlovačkog mira, Turci su napustili Bačku i zapadni deo Srema od Slankamena pa u pravcu Morovića, dok je istočni deo Srema i ceo Banat ostao pod Turcima.
Napuštanjem Banata od strane Austrijskih trupa prešlo je u Bačku, koja je pripala Austriji, i ono malo Srba iz Bečeja i tamo, na mestu gde je današnji Bečej u Bačkoj osnovali su Novi Bečej.
Nije prošlo mnogo vremena od zaključenja karlovačkog mira, a dolazi do ponovnog rata između Austrije i Turske (1714 -1718). U tom ratu Austrijanci su oslobodili Banat i istočni deo Srema i osvojili Beograd (1717) i krajeve južno od Dunava i Save, sve do Niša.
Posle ovog poraza Turaka, zaključen je mir u Požarevcu 21. jula 1718. godine prema kome su Austriji pripali Banat, ceo Srem, gradovi Beograd, Šabac, Bjeljina, Brčko i na jugu Srbije svi do Paraćina.
Proterivanjem Turaka i pripajanjem Banata Austriji, vraćaju se iz Bačke raniji stanovnici Bečeja i naseljavaju se na mestu gde je i nekada bio Bečej. Ovo naselje je sad dobilo naziv Novi Bečej, a onaj što je ostao u Bačkoj Srpski, a kasnije Stari Bečej.
Od povlačenja Turaka počeo se upotrebljavati i naziv Turski Bečej, a i Novi Bečej. U to vreme naseljenici Novog Bečeja su bili isključivo Srbi, gde su oni još 1731. godine izgradili crkvu.
Za vreme turske vladavine čitava današnja Vojvodina i deo Srema koji je pripao Hrvatskoj i Baranja, bili su naseljeni Srbima i na mađarskim geografskim kartama, ovi krajevi su bili označeni kao Racorszag.
Nije prošlo ni tek nekoliko godina od proterivanja Turaka i u Novom Bečeju se nastanjuju i Mađari, koji su već 1747. godine imali izgrađenu od čerpića svoju kapelicu. Interesantno je da se istakne da su, prema podacima zrenjaninske biskupije, prvi naseljenici Mađari, došli iz Segedina i Beograda. Za naseljenike iz Beograda se kaže da su bili zanatlije iz raznih krajeva Mađarske. Prema pomenutim izvorima u Novom Bečeju je 1764. godine bilo 214, a u Vranjevu 13 vernika Mađara.
Kasnije 1794. godine, naseljeno je dosta Mađara. Ovi doseljenici su u glavnom bili jobadi (kmetovi) pobegli iz Hodmezevašarhelja i okoline, zbog teških spahijskih nameta. Masovnije naseljavanje Mađara u Novi Bečej usledilo je 1820. godine iz okoline Segedina i Hodmezevašarhelja.
Mađari iz Jazšaga i Kunšaga (pokrajine u Mađarskoj) naseljavaju 1826. godine pustaru Arača, odakle se kasnije raseljavaju po susednim opštinama: Vranjevu, Novom Bečeju i Beodri.
Ne zna se koje godine su se doselili, ali prema podacima iz 1851. godine u blizini Novog Bečeja, na Bordošu, je postojalo mađarsko selo sa 130 kuća i 864 stanovnika mađarske nacionalnosti, koji su se bavili sadnjom duvana.
Naseljavanje Mađara u Banat, kao vrednih kubikaških radnika, povrtara i odgajivača duvana, znatno je doprinelo unapređenju poljoprivrede i privrede uopšte u severnom i srednjem Banatu.
Proterivanjem Turaka iz Banata, Austrija je nastojala da od njega napravi najnapredniji deo svojih južnih krajeva i zbog toga ga nije priključila Ugarskoj, već je od njega stvorila posebnu krunovinu, neposredno vezanu za Dvor. Zemlja je pripadala Dvoru, odnosno dvorskoj komori, a u stvari je niko nije osećao svojom. Iako je zemlja bila plodna, stanje u Banatu je posle četrdesetak godina od odslobođenja od Turaka bilo jadno.
Imajući pred sobom nerešiv problem unapređenja privrede u Banatu, odlučeno je da se zemlja rasproda bogatim trgovcima izuzimajući pri tome zemlju koja je pripadala Velikokikindskom dištriktu i Velikom Bečkereku, kao i veći deo poseda u istočnom (rumunskom) delu Banata.
Spahiluk Novi Bečej kupio je Pavle Hadžimihajlo, trgovac, po narodnosti Cincarin, po ceni od 120 000 forinti. Ova kupovina je izvršena 1782. godine.
Pavle Hadžimihajlo, se doselio u ove krajeve iz makedonskog mesta Saste. U Novi Bečej je došao sa ženom Agnes i sinom Jovanom - Pavlom, koji se oženio sa Grkinjom Klarom Papapolizo. U braku su bili do Jovanove smrti 1800. godine. Tako je dvadesetosmogodišnja udova Klara odgajila osmoro dece (sinove: Pavla i Nikolu i kćeri: Agnes, Eržebet, Konstantinu, Mariju, Anastaziju i Jelisavetu). Prezime Šišanji je Klara uzela, prema svojim precima, koji su nekada davno u Grčkoj imali to prezime.
Potvrdom kralja Franje II od 29. marta 1799. godine priznaje se porodici Pavla Hadžimihajla Šišanjija, njegovom sinu Jovanu - Pavlu i celoj porodici kao i njihovom potomstvu zvanje vlastelina (plemstvo).
Klara je bila veliki darodavac pravoslavne crkve, gde je i sahranjena, a donator je i za izgradnju katoličke crkve u Novom Bečeju.
Poslednji direktni potomci porodice Hadžimihajla su tri unuke i to Elizabeta udata za grofa i generala austrijske vojske Karolja Lejningena, druga udata za pukovnika Lipota Rohoncija, i treća udata za imućnog posednika Đulu Urbana. Lejningen i Rohonci (Rohnoci je došao iz Vesprema) su bili istaknute ličnosti u mađarskoj vojsci za vreme velike bune 1848 - 1849. godine, a Rohonci se proslavio baš u bici kod Novog Bečeja 13. oktobra 1848. godine.
Dvorac Hadžimihajla - Šišanjija, sa pomoćnim zgradama i parkom, nalazio se na prostoru gde je današnji Dom narodnog zdravlja i sve stambene kuće pored njega do Svetozara Miletića ulice. Tu je pripadao i deo ulice Žarka Zrenjanina gde se danas nalaze stambene zgrade i zgrada Opštinskog suda od ulice Svetozara Miletića pa do Trga Oslobođenja. Dvorac je porušen 1908. godine.
Rohonci Lipot, zet porodice Šišanji, je izgradio kuću na mestu gde je danas deo upravne zgrade Bisernog ostrva - na uglu. Preko puta Rohoncija uz samu dolmu, gde je danas Dom zdravlja, izgradio je dvorac jedan od potomaka porodice Šišanji po ženskoj liniji, a potomak Urbana, Šojmoš Elemer. Dvorac je srušen 1986/87. godine i na njegovom mestu izgrađen Dom narodnog zdravlja.
Zahvaljujući svom izuzetnom položaju na Tisi Novi Bečej beleži brz razvoj trgovine i krajem osamnaestog i do druge polovine devetnaestog veka (do izgradnje železnice) predstavlja glavnu luku za transport žita. O njemu Fenves Elek u Geografskom rečniku Mađarske 1851. godine piše:
"Novi Bečej, varošica u Torontalskoj županiji, i najveće mesto za trgovinu žitom u celoj monarhiji na levoj obali Tise, severno od Velikog Bečkereka na četiri i južno od Segedina deset milja (jedna mađarska milja je 8,38 kilometara - L.M.). Tornjevi katoličke i pravoslavne crkve i visoki magazini za žito, građeni od čvrstog materijala daju gradu vrlo lep izgled. Ulice su popločane kamenjem dovezenim iz Sremske županije. Pred dvorcem veleposednika uz visok nasip na obali Tise, drvoredi i šetališta naslađuju oči. Tiski kej i okolina prelaza skele ukrašavaju bedemi građeni od prirodnog lomljenog kamena... Održavaju se tri godišnja vašara i svake srede nedeljni vašar. Godišnji vašari ne zaslužuju mnogo pažnje, ali je zato važnija trgovina žitom. Iz Austrije, Mađarske, Hrvatske, značajnijih gradova - luka Sredozemnog mora dolaze po nekad i po sto trgovaca. Brodovi koji odlaze natovareni teretom žita broje i po trista brodova godišnje od koji najmanji imaju nosivost hiljadu, srednju dve - tri hiljade, a veliki tri do šest hiljada centi robe (jedna centa je pedeset i šest kilograma L.M.), tako da se godišnje izvozi više nego jedan milion požunskih merova (jedan merov je 0,6 hektolitara - L.M.) uglavnom u Peštu, Györ, Beč, manje u Hrvatsku, Sisak i Karlovac i odatle suvim putem u Rijeku, a još manje prema Ljubljani. Posle trgovine žitom dolazi trgovina duvanom, ali i manja trgovina stokom (goveda) i vinom. U novobečejskim vinogradima ubere se godišnje toliko grožđa da se dobije oko dve hiljade akova (jedan akov je 0,54 hektolitara - L.M.) slabog vina. Od značaja je i to da u ovoj okolini uspeva izuzetno mnogo lekovitog bilja, posebno je dobrog kvaliteta kamilica".
