Istorijsko nasleđe ruralnog razvoja područja
Melenci i Kumane nalaze se u neposrednom okruženju zaštićenog područja.
Elementi ruralnog razvoja šireg okruženja kome pripadaju ova naselja, u velikoj meri uslovljeni su događajima iz bliže i dalje prošlosti ovog dela Banata.
Prvi tragovi ljudskog prisustva u Banatu su iz starijeg kamenog doba. U davnoj prošlosti Banata, ovaj region bio je poznat po stalnom smenjivanju kultura, civilizacija i država: od kereške, starčevačke, vatinske i mokrinske kulture, skordiskih, dačanskih i jaziških plemena, preko rimske imperije, dolaska Avara i Slovena do ugarske, osmanlijske, austrijske i na kraju srpske vlasti (Cerović, 1984).
Sistematska kolonizacija Banata započeta je polovinom XVIII veka, a stanovništvo se doseljava sa juga, istoka i severa (Grošin, 2009). U Banatu u doba generala Klaudija Florimunda grofa Mersija iz prve polovine XVIII veka, deo Srba iz Potisja i Pomorišja imao je status graničara (militara) i vojevali su u okviru Potiskopomoriške granice (1723.-1751. godina), a zatim i Banatske zemaljske milicije (1752.-1773. godina). Njihov osnovni zadatak bio je da brane Habsburšku monarhiju od upada Turaka, a obaveza da plaćaju šesnaestinu desetka koji je plemstvo inače uzimalo od svojih kmetova. Kada su od Marije Terezije izdejstvovali Velikokikindski distrikt 1776. godine, obezbedili su da njihova naselja ne mogu biti predata spahijama i da distriktska zemlja nikada neće biti prodata, založena ili otuđena. Zemljište je podeljeno na sesionalno (stara zemlja), ritsko (iberland, rezervatsko) i pustare, klasifikovano u drugu kategoriju, nezavisno od pravog stanja na terenu, a porez je utvrđen na osnovu klasifikacije zemljišta. U tročlanoj pregovaračkoj delegaciji je bio i Melenčanin Jovan Pajdak. Iberland je 1853. godine dat seoskim opštinama na korišćenje, parcelisanje i stavljanje pod zakup, a nakon pripajanja Torontalskoj županiji 1876. godine, opštine su sa ugarskom vladom sačinile ugovor o otkupu 1882. godine i podigle kredit od Mađarske hipotekarne i kreditne banke na 40 godina kako bi ga otplatile. Iberland je prvo isparcelisan, a ubrzo zatim je došlo do ukrupnjavanja sitnih seoskih gazdinstava radi intenziviranja poljoprivrede (Cerović, 1984).
Agrarnom reformom posle Prvog svetskog rata zadržan je veleposed, a „agrarnim interesentima“ srednjeg Banata je dodeljeno slatinasto zemljište koje su oni ubrzo zatim prodali jer nisu mogli intenzivno da ga obrađuju (Cerović, 1984). Agrarna reforma iz socijalističkog vremena (oduzimanje najkvalitetnijeg privatnog i crkvenog poljoprivrednog zemljišta, formiranje seljačkih radnih zadruga, grupisanje poseda) i dalja industrijalizacija i urbanizacija obeležili su savremenu istoriju Banata, pa i Melenaca i Kumana (Varadinac, 2001).
Kulturno nasleđe ruralnog razvoja područja
Tradicionalne delatnosti
Poljoprivredne delatnosti
Tokom dugog vremenskog perioda Banat je bio predeo vijugavih tokova Tise, Moriša, Zlatice, Begeja, Tamiša, Brzave, Moravice, Karaša i Nere i njihovih rukavaca, limana i bara, sa prostranim pašnjacima, brojnim šumarcima, peščanim dinama i slabo naseljenim mestima (Cerović, 1984). Plaveći dolinu, koja je u nekim delovima bila široka i do 8 km, tokovi Tise su vekovima u Malom i Velikom ritu stvarali brojne obalske gredice, brežuljke, limane jaruge i kopove (Karlice, Trifunjagića kopov, Kapamandžijina kopov, Sinatrova kopov, Prokina kopov, Mutljača, Ostrovo, Tošanova jaruga, Baba Midina jaruga) ispunjene vodom do sredine leta (Varadinac, 2001), što je uslovljavalo primenu meliorativnih mera za potrebe zemljoradnje. Razvojem poljoprivredne tehnike i povećanjem prinosa, izgrađene su suvače i vetrenjače (vetrenjača u Melencima zaštićena je kao nepokretno kulturno dobro). Sa druge strane, prostrani slatinski pašnjaci (npr. na Parlogu i Vanju) bili su izvrsni za napasanje stoke još od antičkog doba (Brusin, 1991). Stočarstvo i zemljoradnja u okruženju pašnjaka (Slika 59b) na ovom prostoru su već dugi niz godina osnovno zanimanje meštana naselja Kumane i Melenci.
Narodna radinost
Značajno mesto u kulturnom životu ljudi iz Kumana i Melenaca imala je narodna umetnost, posebno izrada ćilimova. Po izradi platna, krznene odeće, ženskih haljetaka, nevestinih oglavlja, devojačkih sanduka i drugih predmeta, Melenčani su bili poznati na širem području. Narodni umetnici iz Melenaca posebno su se isticali po zlatovezu (naročito na formatu za momačke prsluke) i izradi ćilima.
Melenačko ćilimarstvo, maštovitošću i kvalitetom, svrstalo se među značajnija ostvarenja kulturne baštine Vojvodine (Cerović, 1984). I danas u oba naselja postoje udruženja žena, čije se članice bave izradom ručnih radova i neguju tradicionalno nasleđe ove vrste narodne umetnosti, a u Kumanu je evidentirano i Etno-udruženje.
Transport
Tradicionalna vozila (kočije ili čeze) u koje su upregnuti konji, vekovima su korišćena za potrebe transporta (Slika 61). Danas postoje u veoma malom broju u Melencima, kao i u Kumanu. Kako je njihovo održavanje veoma zahtevno, iznajmljivanje je skupo i koriste se samo u izuzetnim, svečanim prilikama.
Turistička delatnost
Iako su zemljoradnja i stočarstvo osnovno zanimanje u Melencima, zahvaljujući Banji Rusandi, koja je bila jedna od najpoznatijih banja u Austro-Ugarskoj (Bošnjak, 2001), razvijan je i turizam.
U svoje „zlatno doba“ banja je imala četiri hotela sa kupatilom, svečanom dvoranom za priredbe, zatvorenom i otvorenom terasom, parkom i razvijenim kulturnim životom i rekreativnim aktivnostima, a do nje se moglo doputovati železnicom (Cerović, 1984).
Od izgradnje Prvog paviljona (Slika 62a) 1878. godine, zadužbine Ane Klajić iz Melenaca, do 1932., kada su Dušan i Anka Cvejanov iz Velikog Bečkereka (Zrenjanina) namenili svoju zadužbinu (Slika 62b) siromašnim zanatlijama, inicirana je intenzivnija poseta različitih društvenih slojeva Banji Rusandi, čime započinje razvoj, ne samo zdravstveno-lečilišnog, već i drugih vidova turizma na ovom području.
Objekti registrovani kao kulturna dobra
Prema podacima iz Dokumentacije Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Zrenjanina, kao nepokretna kulturna dobra zaštićeni su sledeći objekti:
- Pravoslavni hram u Kumanu (Slika 63a), sagrađen kao barokna crkva u neoklasičnom stilu posvećena Sv. Arhanđelima Mihailu i Gavrilu. Ikonostas i zidne slike su rad Nikole Aleksića iz 1854. godine;
- Srpska pravoslavna crkva „Sveti Nikola“ (Slika 63b) u Melencima, čiji su ikonostas i zidne slike takođe slikarski rad Nikole Aleksića;
- Kapela V. Nikolića na groblju u Melencima, sa radovima Uroša Predića.
- Nadgrobni spomenik sveštenika Petra Gavrila iz 1789. godine, na groblju u Melencima;
- Vetrenjača na Bašaidskom putu u Melencima, izgrađena 1891. godine, predstavlja jednu od dve sačuvane vetrenjače u Banatu;
- Rodna kuća narodnog heroja Boška Vrebalova (ul. Vujice Vujanova br.6).
Evidentirana kulturna dobra koja se nalaze pod prethodnom zaštitom:
- prvi paviljon u Banji „Rusanda“, zadužbina Ane Klajić;
- kuća sveštenika Nikole Bibića u Melencima, ulica Bore Mikina 63;
- zgrada parohijskog doma u Kumanu, obj. iz 19. veka, ul. Ljubice Odadžić br. 51;
- zgrada mesne zajednice u Kumanu, obj.iz 19. veka, ul. Ljubice Odadžić br. 42;
- rodna kuća Jovana Veselinova Žarka u Kumanu, ul. Ljubice Odadžić br. 88;
- privatna kuća u Kumanu, ul. Matije Gupca br. 43;
- privatna kuća u Kumanu, ul. Ive Lole Ribara br. 20;
- zgrada zemljoradničke zadruge u Kumanu, ul. Maršala Tita br. 58;
- zgrada Hrišćanske adventističke crkve u Kumanu, ul. Maršala Tita br. 64-66;
- liveni bunari u Kumanu, 6 komada.
