U toku 2010. i 2011. godine izvršena su terenska istraživanja flore jezera Rusanda i njegove šire okoline (prostor Kumane-Melenci-deo kanala DTD). Na osnovu prikupljenog materijala, herbarskih podataka iz zbirke Pokrajinskog zavoda i literaturnih izvora, zabeleženo je 235 taksona viših biljaka na nivou vrste i podvrste (221 vrsta i 14 podvrsta) svrstanih u 141 rod, 43 familije, 35 redova, 11 podklasa, 3 klase, 2 razdela i jedno carstvo. Utvrđeno je i 12 taksona na nivou varijeteta (3), forme (8) i luzusa (1).
Biljnogeografske karakteristike
U fitogeografskom pogledu istraživano područje pripada panonskoj provinciji u okviru panonsko-vlaškog podregiona, odnosno pontsko-južnosibirskog florističkovegetacijskog regiona koju karakteriše vegetacija šumostepske zone (sveza Festucion rupicolae Soó 1940 odnosno Aceri tatarico-Quercion Zóly. et Jakucs, 1957) (Stevanović i sar., 1999: 17). Na osnovu analize flornih elemenata (ukupno 226 analiziranih taksona u rangu vrste i podvrste) moguće je prema Gajiću (Gajić, 1980) i Šou (Soó, 1966, 1970, 1973) izdvojiti 33 florna elemenata, među kojima su u pogledu njihovog fitogeografskog i konzervacionog značaja najvredniji elementi užeg rasprostranjenja kao što su panonski (Aster tripolium subsp. pannonicus, Limonium gmelinii subsp. hungaricum, Plantago schwarzenbergiana) odnosno subpanonski (Puccinellia distans subsp. limosa, Rorippa kerneri), subpontski (Plantago tenuiflora), pontsko-panonski (Camphorosma annua), subpontsko-centralnoazijski (Achillea setacea, Aegilops cylindrica, Silene viscosa), (sub)pontsko-(sub)centralnoazijsko-submediteranski (Lythrum tribracteatum, Oenanthe silaifolia, Pholiurus pannonicus, Scilla autumnalis), subturanski (Artemisia santonicum, Bassia sedoides, Euclidium syriacum, Scorzonera parviflora). Neki predstavnici šire rasprostranjenih elemenata su takođe značajni za floru prirodnog dobra: Beckmannia eruciformis, Myosorus minimus (cirkumpolarni), Chenopodium chenopodioides (evroazijskotropsko-afrički), Crypsis aculeata (subjužnosibirski), Heliotropium supinum, Lolium multiflorum (submediteranski), Salicornia europaea, Suaeda maritima (kosmopolitski), Salsola soda, Scirpus lacustris subsp. tabernaemontani (evroazijski), Suaeda pannonica (pontsko-južnosibirski-panonski) i Trifolium ornithopodioides (subatlantskosubmediteranski).
Biljne vrste značajne za očuvanje biodiverziteta
U grupi nacionalno i međunarodno značajnih vrsta zabeleženo je 27 taksona u rangu vrste (24) i podvrste (3). Od toga je u Pravilniku o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva („Službeni glasnik RS“ br. 5/2010) u kategoriji strogo zaštićenih navedeno 7, a u kategoriji zaštićenih (sa izuzetkom komercijalnih vrsta) 16 vrsta i podvrsta. Na „Preliminarnoj Crvenoj listi flore Srbije i Crne Gore sa statusima ugroženosti prema kriterijumima IUCN-a iz 2001 godine“ (Stevanović, 2002) je navedeno 10 vrsta i to tri u kategoriji kritično ugroženih (CR): Bassia sedoides, Salicornia europaea, Suaeda pannonica, tri u kategoriji ugroženih (EN): Scorzonera parviflora, Silene viscosa, Trifolium ornithopodioides, dve u kategoriji ranjivih (VU): Aster tripolium subsp. pannonicus, Plantago schwarzenbergiana, dok ostale vrste usled nedovoljne količine podataka potrebne za procenu tačne kategorije ugroženosti imaju kombinovane kategorije (CR-VU (DD), EN-LC (DD), VU-LC (DD), VU-NT (DD). Na 9 obrađenih lokaliteta u najčešće nalažene značajne vrste se ubrajaju proha (Beckmannia eruciformis) i Švarcenbergova bokvica (Plantago schwarzenbergiana) zabeležene na 5 lokaliteta, odnosno trava protiv glista (Artemisia santonicum) (4), panonski zvezdan (Aster tripolium subsp. pannonicus) (4), vranjemil (Limonium gmelinii subsp. hungaricum) (3) i Plantago tenuiflora (3). Proha je karakteristična za slane depresije („džombaste slatine“) gde obrazuje karakterističnu vegetaciju sveze Beckmannion erucaeformis Soó 1933, dok ostale navedene vrste uglavnom ulaze u sastav vegetacije zaslanjenih livada, pašnjaka i ledina na zemljištu tipa banatski solonjec (Slavnić, 1950: 143) pri čemu na prostoru zaštićenog prirodnog dobra ova staništa dominiraju u odnosu na druga prirodna i poluprirodna staništa. Među vrstama koje su zabeležene na samo po jednom lokalitetu se mogu izdvojiti dve ekološke grupe: prave halofite vezane za solončake i prisutne samo uz obale jezera Rusanda (Bassia sedoides, Salicornia europaea, Suaeda maritima, S. pannonica) i vrste stepskog karaktera koje se razvijaju na najvišim položajima na području zaslanjenih livada, pašnjaka i odseka puteva (Bassia prostrata, Scilla autumnalis, Silene viscosa). Iako je slatinska palamida (Cirsium brachycephalum) u toku proteklih nekoliko godina gotovo redovno i u velikom broju primeraka nalažena u vegetaciji „džombastih“ slatina sveze Beckmannion erucaeformis Soó 1933 u okolini Rusande (Novo Miloševo, Bočar, bara Okanj), prilikom naših terenskih istraživanja nije potvrđeno njeno prisustvo na prostoru prirodnog dobra, mada je očekivano da bude prisutna u depresijama između Male Rusande i Kumana (potez Široka slatina) kao i između Mikulove humke i kanala DTD.
Usled nepovoljnog hidrološkog režima jezera Rusanda, odnosno odsustva sezonskog „cvetanja soli“ zbog visokog vodostaja tokom perioda terenskih istraživanja, stariji literaturni ili herbarski podaci o prisustvu kritično ugroženih vrsta kao što su Bassia sedoides, caklenjača (Salicornia europaea) i panonska jurčica (Suaeda pannonica) nisu mogli biti potvrđeni na terenu, kao ni Slavnićevi navodi za Scorzonera parviflora (Slavnić, 1943: 402, citirano u Knežević 1990: 195; 1994: 93).
Subturanska vrsta Bassia sedoides je karakteristična za suve solončake na lesu Bačke i Banata (Slavnić, 1953: 52) a na području Rusande je utvrđena jedino uz Veliku Rusandu (leg. Butorac B., Knežević A., Stojšić V. 03-Aug-1990, Herbarijum Pokrajinskog zavoda), što je za sada njena jedina pouzdano utvrđena subpopulacija u Srbiji procenjena na manje od 50 jedinki u okviru zajednice Bassietum sedoidis Ubriszy ex Soó 1947 corr. Soó 1964 (Knežević & Boža 1990: 75; Budak, 1999: 164; Knežević & al., 2003: 293).
Poslednji nalaz caklenjače (Salicornia europaea) je iz 1990. godine (Knežević 1990: 189) i ona se danas na području Rusande smatra iščezlom (Vučković 1999: 309).
Subpopulacija panonske jurčice (Suaeda pannonica) u okviru zajednice Suaedetum pannonicae (Soó 1927) Wendelb. 1943 (Knežević & Boža, 1987: 156) je na jezeru Rusanda znatno manja u odnosu na onu na Slanom Kopovu i pokazuje velike fluktuacije brojnosti, pri čemu je prema poslednjoj proceni brojala do 50 jedinki (Boža, 1999: 314).
Strogo zaštićena solnjača (Salsola soda) obrasta mešovite sodne solončake u širem priobalju Rusande koji se krajem leta najpre prosuše gde obrazuje zajednicu Salsoletum sodae Slavnić 1939 (Knežević & Boža, 1988: 130; Dajić, 1996b: 70). U Srbiji je rasprostranjena na solončacima Vojvodine pretežno u severnom Potisju Bačke i Banata (Slavnić, 1948: 83) a danas je ograničena na oko 5 lokaliteta.
Lepljivi pucavac (Silene viscosa) je karakterističan za vegetaciju livada i pašnjaka na dubokim solonjecima Vojvodine. Na području Rusande je zabeleženo tridesetak reproduktivno zrelih jedinki na lokalitetu Trivunjagića kopao između Kumana i Mikulove humke, i ovaj nalaz odgovara podacima Kneževića za potez MelenciOstrovo (Knežević, 1990: 199; 1994: 95). Ako se uzme u obzir nešto viši položaj pomenutog staništa i relativna očuvanost vegetacije okarakterisane zajednicom Achilleo-Festucetum pseudovinae (Magyar 1928) Soó (1933) 1947, koja nije toliko degradirana zbog ispaše i gaženja, onda ova vrsta verovatno raste i na drugim sličnim očuvanim zaslanjenim livadama na višim kotama, kakve su na primer one između kanala DTD i Mikulove humke (potez Livade), koje nisu detaljnije floristički obrađene.
Na relativno vlažnim sodnim slatinama tipa solonjeca je utvrđena ugrožena vrsta deteline Trifolium ornithopodioides koja je karakteristična za vegetaciju sveze Trifolio-Ranunculion pedati Slavnić 1942 odnosno za travnate slane utrine sa detelinama.
Na istraživanom području se sreće fragmentarno na severnom i krajnjem severozapadnom delu jezera Rusanda i istočno od sela Kumane.
Po poljskom putu istočno od pored Kumana su na ograničenom prostoru nađeni zaštićeni kljunovrat (Euclidium syriacum) i stazarica (Coronopus squamatus) koje ulaze u vegetaciju smetištarka uz puteve iz sveze Hordeion murini Br.-Bl. 1931 (Slavnić, 1951: 95). Obe vrste su usled napretka u proizvodnji i primeni herbicida, tendencije stapanja malih ekstenzivno obrađivanih parcela pod raznovrsnim kulturama u veće monokulture sa izrazito mehanizovanom obradom i zbog širenja konkurentskih invazivnih vrsta ruderalne životne strategije (Ambrosia artemisiifolia, Conyza canadensis, Erigeron annuus, Xanthium spinosum, X. strumarium subsp. italicum) danas postale veoma retke u Vojvodini, i u novije vreme su zabeležene na svega nekoliko lokaliteta. Primera radi, Heliotropium supinum je u periodu posle sveobuhvatnih hidromeliorativnih i poljoprivrednih zahvata na osnovu Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji iz 1945. u Srbiji navedena za svega nekoliko lokaliteta i to za period pre oko 40-60 godina: u okolini Beograda, Adaševaca, Žablju, Titelu i severnom Banatu (Černjavski, 1950: 119; Slavnić, 1951: 95; Atanacković, 1958: 146; Adamović, 1959: 28, 35; Gajić, 1973: 14; Igić, 1988: 142 ), dok je u novije vreme utvrđena u okolini Sanada (Perić R.!) (Slika 12). Na području prirodnog dobra ova retka vrsta je zabeležena (par desetina primeraka) severozapadno od Male Rusande na potezu Široka slatina u presušenoj depresiji sa Beckmannia eruciformis.
Na lokalitetima Malo selište i Široke slatine na uzdignutom delu terena duž istočne strane depresije su utvrđene 2 subpopulacije strogo zaštićenog poznog zumbula (Scilla autumnalis) (Slika 13) sa više desetina odnosno par stotina jedinki u cvetu i plodu.
Ovaj postglacijalni relikt je u Srbiji rasprostranjen u Bačkoj, Banatu, istočnom i jugoistočnom delu zemlje i na Kosovu. U Vojvodini ulazi u sastav livadsko-stepske vegetacije na solonjecima u Podunavlju i banatskom Potisju gde je utvrđen na desetak lokaliteta (Knežević i sar., 1997: 38).
U grupi fitogeografski značajnih vrsta i podvrsta izvajaju se panonski odnosno subpanonski endemi koji spadaju u obične predstavnike halofitske flore u Bačkoj i Banatu: Aster tripolium subsp. pannonicus, Puccinellia distans subsp. limosa, Limonium gmelinii subsp. hungaricum, Rorippa kerneri kao i ređa Švarcenbergova bokvica (Plantago schwarzenbergiana). Njen areal obuhvata istočne delove Panonske nizije do Erdelja a u našoj zemlji se najveći broj nalaza ove vrste poklapa sa najhladnijim i najsuvljim delovima Vojvodine, pretežno u banatskom Potisju i Potamišju sa manjim brojem nalaza u Bačkoj (Jávorka, 1925: 1032; Slavnić, 1950: 143). Ova strogo zaštićena vrsta je na području prirodnog dobra nađena u najvećem broju primeraka po fragmentima slatina istočno i jugoistočno od Kumana i pored Male Rusande, dok je u nešto manjem broju primeraka zabeležena uz Veliku Rusandu i na slatinama koje prstenasto okružuju Kumane istočno od puta MelenciKumane.
Značajni tipovi staništa
U grupi stanišnih tipova navedenih u Pravilniku o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa, o tipovima staništa, osetljivim, ugroženim, retkim i za zaštitu prioritetnim tipovima staništa i o merama zaštite za njihovo očuvanje („Službeni glasnik RS“, br. 35/10) kao prioritetan za zaštitu na teritoriji Parka prirode „Rusanda“ je zabeležen 21 tip staništa, pri čemu je 15 navedeno u okviru prioritetnih NATURA 2000 međunarodno značajnih stanišnih tipova, odnosno 19 u selektovanim EMERALD staništima. U retka i usled funkcionalne nepostojanosti na teritoriji Srbije fragilna staništa (Ret/Frag (A)) spada 10 tipova, pri čemu se još 6 smatraju i reprezentativnim na području Srbije, a obuhvataju panonske alkalne slatine, slane stepe i utrine.
Najugroženiji i istovremeno najvredniji tipovi staništa na području prirodnog dobra su slane sukulentne (E5. 31) i vlažne muljevite slane zajednice (C6. 111, C6. 112) prisutne samo na području Velike i Male Rusande. Najrasprostranjeniji tipovi staništa su panonske slatine (C6.12), panonske slane stepe i utrine (C6.13) i panonske zaslanjene livade (C6.14), zatim stalne slane stajaće vode (F1.5) i intenzivno obrađivane otvorene njive i povrtnjaci (G1.1), seoski ugari (H3.2). U nešto manjoj meri su zastupljene kopnene slane travne formacije (C6.1) na solončaku (C6.11), slane močvare (E5), u kanalima sporotekuće i ± stajaće eutrofne vode (F1.3), muljevite obale slanih bara i jezera bez vegetacije (F 3.36) i melioracioni kanali (H 9.5).
Alohtone invazivne vrste
Invazivne vrste predstavljaju jedan od najznačajnijih faktora smanjenja i gubitka biodiverziteta. Različiti antropogeni uticaji degradiraju staništa sa izvornom vegetacijom razarajući njihovu prirodnu strukturu i pospešujući održavanje i širenje invazivnih vrsta. Prema Konvenciji o biološkoj raznovrsnosti („Službeni list SRJ“, Međunarodni ugovori, br. 11/2001) imamo obavezu da sprečavamo širenje, ili po potrebi, preduzimamo mere za uništenje invazivnih vrsta.
Zbog karakterističnih fizičko-hemijskih osobina zemljišta i izrazite kontinentalnosti klime u ovom delu Banata, većina od 8 zabeleženih vrsta i podvrsta invazivnih biljaka ne predstavlja veliku pretnju po opstanak halofitne flore na umereno i jako zaslanjenim staništima jer su po svojoj životnoj strategiji ruderalci vezani za korovske zajednice okopavina, puteva, gazišta i sličnih degradiranih staništa i izbegavaju zaslanjena tla (Ambrosia artemisiifolia, Conyza canadensis, Erigeron annuus, Xanthium spinosum, Xanthium strumarium subsp. italicum). Od invazivnih vrsta koje su tolerantne na veće količine soli u podlozi se izdvaja dafina (Elaeagnus angustifolia), ali ona nije utvrđena području prirodnog dobra. Najveći broj invazivnih vrsta je zabeležen u okolini Velike Rusande (6) odnosno banjskog kompleksa, gde se pored pomenutih ruderalnih vrsta sreću i neke gajene (Lycium barbarum, Phytolacca
americana), a na poluostrvu između Male i Velike Rusande (potez Vinogradi) je zabeležen i američki koprivić (Celtis occidentalis). U kanalu pored „Bisera“ Kumane je pronađena i azola (Azolla filiculoides).
Floristički vredni lokaliteti
U odnosu na stepen očuvanosti predeonih karakteristika, prisustvo biodiverzitetski značajnih vrsta i podvrsta (odnosno na teritoriji Republike Srbije za zaštitu prioritetnih tipova staništa i izraženost negativnih, pre svega antropogenih uticaja), kao najvredniji u florističkom smislu se izdvajaju lokaliteti koji su, pored ranijih pokušaja njihovog „popravljanja“, zbog visoke koncentracije soli u podlozi, teškog mehaničkog sastava i dominacije halofita nepodesni za obradu i napasanje stoke. I pored navedenih predispozicija, na ovim lokalitetima je u toku proteklih pola veka došlo i dolazi do nestajanja značajnih vrsta odnosno stanišnih tipova, a glavni uzrok tome je poremećaj vodnog režima na njima usled izgradnje meliorativnih kanala, što dovodi do ispiranja soli iz gornjeg zemljišnog horizonta u donje i raslanjivanja podloge, odnosno gubitka staništa najugroženijih sukulentnih halofita čiji opstanak je uslovljen visokom koncentracijom soli u podlozi a koje predstavljaju jednu od temeljnih vrednosti ovog prirodnog dobra. Takav je slučaj sa caklenjačom (Salicornia europaea) koja je na osnovu literaturnih i herbarskih podataka nekada rasla na 6 lokaliteta u Vojvodini, a zbog navedenih razloga je u proteklih pola veka nestala sa pet, uključujući i Rusandu (Vučković, 1999: 310). Pored višedecenijskog procesa snižavanja nivoa podzemnih voda i spiranja soli, tokom proteklih godina je na jezeru Rusanda prisutna pojava neobično visokog nivoa vode usled čega na većem delu obale i korita nije dolazilo do punog iscvetavanja soli u periodu juli-oktobar u meri koja je neophodna za opstanak najznačajnijih vrsta halofita, pa je od četiri prisutne vrste (Bassia sedoides, Salsola soda, Suaeda pannonica, S. maritima) u periodu 2010-2011. zabeležena samo poslednja i to na nekoliko desetina kvadratnih metara obale Velike i Male Rusande u malom broju primeraka.
Velika i Mala Rusanda sa depresijama koje se pružaju sa njihovih zapadnih krajeva do periferije Kumana (železničke stanice) predstavljaju floristički najvredniji deo prirodnog dobra. Ovde se nalaze gotovo svi značajni tipovi staništa idući od slanih jezera i lokvi sa sukulentnim zajednicama na solončacima, preko livada i pašnjaka različitog stepena zaslanjenosti do stepskih fragmenata i zajednica retkih ruderalnih vrsta. Samo na području Velike Rusande je zabeleženo 16 biodiverzitetski značajnih vrsta sa 3 podvrste ili oko 63% od ukupnog broja značajnih vrsta i podvrsta, pri čemu su ovde jedina poznata nalazišta svih kritično ugroženih vrsta (Bassia sedoides, Salsola soda, Suaeda pannonica, Salicornia europea).
Na fragmentima slatina uz istočni rub naselja do železničke stanice Kumane je zabeleženo 11 značajnih vrsta sa 2 podvrste. Iako je ovo područje pod većim negativnim antropogenim uticajima svedeno na mozaik parloga, zaslanjenih pašnjaka i obradivih površina, ovde je utvrđena najveća subpopulacija Švarcenbergove bokvice (Plantago schwarzenbergiana). Takođe, ovde je jedino zabeleženo nalazište retke i zaštićene ruderalne vrste kljunovrata (Euclidium syriacum).
Na pašnjacima koji u vidu prstena okružuju Kumane sa istočne strane, a naročito bliže putu Melenci-Kumane je zabeleženo sedam značajnih vrsta sa tri podvrste. Od svih posećenih lokaliteta ovde je degradacija usled preteranog gaženja i ispaše (samo u ataru Kumana se napasa oko 3000 krava) izražena u najvećoj meri, pa su pomenute vrste zabeležene uglavnom u pojasu pored puta za Melence gde se stoka ne isteruje i u delovima pašnjaka dalje od kanala.
Iako je Mala Rusanda (sa potezom Mutljača) gotovo sa tri strane okružena naseljem Melenci, ovde je zabeleženo 5 značajnih vrsta sa jednom podvrstom, a u velikom broju primeraka i Švarcenbergova bokvica. Na delovima obale su mestimično očuvani pojasevi sukulentnih halofitskih zajednica.
Slatine i zamočvarene depresije od Male Rusande do Kumana (naročito Malo selište i Široka slatina) su za sada jedina nalazišta subpopulacije poznog zumbula (Scilla autumnalis) koje su lokalizovane duž uzane grede od Male Rusande i Široke slatine skoro do Kumana. Ovo je prvi nalaz za područje Rusande. Po depresijama obraslim prohom (Beckmannia eruciformis) je takođe po prvi put zabeležena i retka zaštićena ruderalna vrsta Heliotropium supinum.
Pašnjaci koje se pružaju od Kumana prema kanalu DTD (naročito Trivunjagića kopao i severoistočni deo prema Ostrovu) su značajni jer je ovde na osnovu starijih literaturnih (Knežević, 1990: 199; 1994: 95) i novih terenskih podataka, za sada jedino utvrđeno stanište zaštićenih vrsta lepljivog pucavca (Silene viscosa) i zvezdice (Aster sedifolius subsp. sedifolius) na području prirodnog dobra. Tokom jeseni 2011. godine jedan deo slatina od Mikulove humke do kanala DTD je zaoran. Veći vegetacije duž poteza Trivunjagića kotao je degradiran preteranim gaženjem i ispašom.
