Polazeći od Srednjoročnog programa rada Zavoda za zaštitu prirode Srbije za period od 2006. do 2010. godine, tokom 2010. godine pristupilo se valorizaciji prostora oko Rusande radi stavlјanja pod zaštitu ovog jedinstvenog slanog jezera u Vojvodini.
Slatinska staništa, iako izuzetno bogata prirodnim vrednostima (Knežević, 1994; Puzović et al. 2009), prema sumi njihovih površina dominiraju među staništima u Vojvodini koje karakteriše nedovolјna zakonska zaštita (Szabados et al. 2011). Rusanda, najveće zaslanjeno jezero u Srbiji, zajedno sa Slanim kopovom (područje zaštićeno Uredbom o zaštiti Specijalnog rezervata prirode „Slano kopovo”, “Sl. glasnik RS". br.74/01) i Okanj barom (područje u postupku zaštite kao Specijalni rezervat prirode), predstavlјa deo očuvanog i ekološki funkcionalnog kompleksa zaslanjenih jezera I livada u banatskom Potisju. Nјegov značaj ogleda se u postojanju reprezentativnih očuvanih staništa prioritetnih za zaštitu na nacionalnom nivou. U navedena staništa spadaju: slane travne formacije na solončaku (nacionalni kod: S6.11), panonske slatine (S6.12) i panonske slane stepe i utrine (S6.13). na osnovu Pravilnika o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa, o tipovima staništa, osetlјivim, ugroženim, retkim i za zaštitu prioritetnim tipovima staništa i o merama zaštite za njihovo očuvanje („Sl. glasnik RS", br. 35/2010). Značajne su i na međunarodnom nivou, budući da je reč o staništima panonskih slanih stepa i slanih močvara, prioritetnim za zaštitu na području Panonskog biogeografskog regiona.
Park prirode „Rusanda" u potpunosti reprezentuje stanište panonskih slanih stepa i slanih močvara (EUNIS klasifikacija: E6.21). Panonske i ponto-sarmatske slane stepe, plitka slana i slatinasta jezera i slane močvare nastaju pod specifičnim uticajem klime u panonskom biogeografskom regionu, sa ekstremnim temperaturama i suvim petima tokom procesa zaslanjivanja i raslanjivana u toku kretanja vode prilikom isparavanja kroz slojeve zemlјišta. Predstavljaju prioritetna područja za zaštitu u Panonskom biogeografskom regionu i nalaze se na Aneksu I Direktive o staništima (Council Directive 92/43/EEC of 21 may 1992 on the concervation of natural habitats and of wild fauna and flora.
Zaštićeno područje PP „Rusanda” nalazi se na području AP Vojvodine u središnjem delu Banata, između naselјa Melenci I Kumane, oko 16,5 kilometara severozapadno od Zrenjanina. PP „Rusanda" u najvećem procentu čine jezero Rusanda i slatinska staništa. Područje PP „Rusanda" se na istočnom i jugoistočnom delu graniči sa građevinskom zonom naselјa Melenci, odakle granica područja nastavlja ka severozapadu do građevinskog područja naselјa Kumane, a zatim produžava ka severoistoku do dela kanalske mreže DTD pod nazivom “Triangl”. Dužina zaštićenog područja od najjužnije tačke (Melenci) do najudalјenije tačke na severoistoku (Kumane) iznosi oko 6 km, a od te tačke, do najudalјenije tačke na severoistoku (kanal DTD), iznosi oko 8,5 km.
Zaštićeno područje okružuju i delimično presecaju lokalni i magistralni putevi, a jednim delom i državni put II reda (R113) Melenci-Kumane. Železnička pruga Kikinda - Zrenjanin smeštena je uz jugozapadnu granicu prirodnog dobra.
Administrativno, PP „Rusanda" nalazi se na prostoru Grada Zrenjanina i Opštine Novi Bečej. Katastarski pripada K.O. Melenci i K.O. Kumane.
Početna tačka opisa granica zaštite PP „Rusanda" je tromeđa parcela 4434, 8242 i 8236. K.O Kumane, Opština Novi Bečej. Granica ide na istok, južnom međnom linijom parcele 8236, do tromeđe parcela 8236, 4350 i 4349, lomi se na jugoistok severnom graničnom linijom parcele 4350, do parcele 8240. Preseca istu i skreće na jugozapad, istočnom granicom parcele 8240, do tromeđe parcela 8240, 4345 i 4344. Lomi se na jugoistok, granicom parcela 4344, 4345, 4248/3, 4248/2, skreće na severoistok, granicom parcela 4090, 4091/1, i lomi se na severozapad, idući granicom parcela 4247, 4248/1; 4247, 4248/24, do puta broj 8239. Granica skreće na sever istočnom granicom parcele 8239, do parcele 8236. Lomi se na jugoistok, južnom, odnosno zapadnom granicom parcele 8236, do međnog kamena K.O. Melenci, Grad Zrenjanin.
Početna tačka opisa granice zaštitne zone PP „Rusanda" je tromeđa parcela 4495, 8236 k.o. Kumane, Opština Novi Bečej, i međnog kamena k.o. Novi Bečej. Granica ide na istok, južnom međnom pinijom parcele 8236, lomi se na jug, istočnom međnom linijom iste parcele, do međnog kamena sa k.o. Melenci, Grad Zrenjanin. Skreće na jugozapad, granicom dvaju Opština, do jugozapadne međne tačke parcele 4106. Lomi se na severozapad, granicom parcela 4106, 4107, preseca parcelu 8244 i skreće na jugozapac, zapadnom međnom linijom parcele 8244, do jugozapadne međne tačke parcele 4220. Dalјe se lomi na severozapad, granicom parcela 4220,4219, preseca parcelu 8245 i skreće na jugozapad, zapadnom međnom linijom iste parcele, do jugozapadne međne tačke parcele 4291.
Na osnovu istraživanja raznovrsnosti živog sveta, posebno faune ptica (Dimitrijević, 1979) i predloga da se područje Rusande stavi pod zaštitu, Zavod za zaštitu prirode Srbije formalno je započeo ovaj proces nakon donošenja Rešenja o prethodnoj zaštiti prirodnog dobra „Jezero Rusanda" 2000. godine („Sl. glasnik RS" 13/2000). Rešenjem je za zaštitu predviđen prostor jezera sa priobalnom zonom. Period važenja Rešenja o prethodnoj zaštiti (godinu dana) je istekao, s tim da područje u međuvremenu nije stavlјeno pod zaštitu.
Ptice i vaskularne biljke slanih stepa i jezera u Vojvodini u fokusu su istraživača biodiverziteta već gotovo 70 godina. Prva sistematizovana istraživanja flore i vegetacije zaslanjenih područja Vojvodine kojima je obuhvaćeno i područje Rusande izvršena su četrdesetih godina prošlog veka od strane Živka Slavnića (Slavnić, 1943; 1948; 1950). Značajan doprinos poznavanju flore i vegetacije Rusande i okoline su dali i Aleksa Knežević, Pal Boža, Vida Stojšić, Branislava Butorac (Knežević, 1990; 1994; Knežević & Boža, 1987;1988; Knežević & Boža, 1990; Knežević i sar., 2003; Butorac, 1993). Pored flore i vegetacije, u novije vreme su proučavane i ekofiziološke karakteristike halofita na području Rusande (Dajić, 1996a, b).
Zaštićeno područje Park prirode “Rusanda” nalazi se u središnjem delu Banata. Prostire se severozapadno od Melenaca prema Kumanu, kao i severoistočno do kanala DTD. Okružuju ga naselja Melenci i Kumane. Park prirode “Rusanda” okružen je saobraćajnicama: državni put II reda, R113 (Zrenjanin - Melenci - Kumane - Novi Bečej) i M24 (Zrenjanin - Melenci - Bašaid - Kikinda). Uz zapadnu granicu dobra prolazi železnička pruga Beograd - Zrenjanin - Kikinda.
Teren zaštićenog područja “Rusanda” relativno je zaravnjen, a nadmorske visine kreću se od 77 do 80 m. Nešto viši teren, uzvišice iznad 80 m nadmorske visine predstavljaju humke, kao ljudske tvorevine koje dominiraju nad pretežno jednoličnim ravnim terenom.
Zaštićeno područje udaljeno je od Zrenjanina oko 18 km, od Novog Sada 65 km i od Beograda oko 90 km. Zbog blizine velikih gradova i pomenutih saobraćajnica, omogućen je dobar i brz pristup posetiocima.
Prostorno i teritorijalno “Rusanda” se nalazi na području Grada Zrenjanina i Opštine Novi Bečej. Katastarski pripada katastarskim opštinama Melenci (Grad Zrenjanin) i Kumane (Opština Novi Bečej).
U stvaranju i oblikovanju reljefa na zaštićenom području značajnu ulogu imala je reka Tisa, kao izrazita ravničarska reka. Njenim uticajem formirani su aluvijalna ravan i rečna terasa, kao i drugi oblici fluvijalnog reljefa.
Idući od severa ka jugu aluvijalna ravan reke Tise na banatskoj strani ima nekoliko suženja i proširenja. Prema Bukurovu (1975) proširenja su: krsturskonovokneževačko, padejsko-novobečejsko, novobečejsko-aradacko i proširenje između Aradca i Perleza. Područje Rusande se jednim delom nalazi na novobečejsko-aradackom proširenju. Aluvijalno proširenje između Novog Bečeja i Aradca je prostor između naseljenih mesta: Novi Bečej, Kumane, Melenci, Elemir i Aradac, sa jedne i Tise sa druge strane. Navedena naselja podignuta su na višim delovima lesne terase.
Istraživano područje i njegova šira okolina izgrađeni su pretežno od najmlađih kvartarnih sedimenata, koji se javljaju na površini terena, zatim neogenih tvorevina kojima podinu čine tvorevine mezozoika i paleozoika.
Stratigrafska interpretacija na području Melenaca, odnosno Rusande, urađena je na osnovu sinteze geoloških podataka dobijenih paleontološkim i petrološkosedimentološkim proučavanjima jezgara dubinskih bušotina rađenih za potrebe istraživanja i eksploatacije nafte i gasa kao i termalnih i termomineralnih voda.
Hidrogeološke karakteristike i odnosi na području Vojvodine određeni su specifičnostima litološkog sastava i neotektonskog sklopa. Pomenuti prostor još od oligo-miocena predstavlja zonu sedimentacije. Tokom ove etape geološkog razvoja jugoistočnog dela Panonskog basena, formirane su moćne naslage premarinskog, marinskog i postmarinskog evolutivnog ciklusa (Bogdanović i Marković, 2005).
Podzemne vode se na prostoru Vojvodine pojavljuju u vidu različitih strukturnih tipova, od onih koji se nalaze u neposrednom kontaktu sa topografskom površinom pa do onih koje egzistiraju na dubinama koje prelaze 4.500 m (Marinović, 1982). Zastupljenost i raspored podzemnih vodonosnih horizonata na području srednjeg Banata, u okviru kojeg je i istraživano područje jezera Rusanda i okoline, uglavnom odgovara zastupljenosti i rasporedu istih u ostalim ravničarskim delovima Pokrajine.
Jezero Rusanda kao plitka, elipsoidna depresija zapadno od naselja Melenci predstavlja napušteni meandar Tise dužine oko 5,5 km, širine 200‒600 m, i površine oko 4 km2 . Dubina je, u zavisnosti od godine, od 0,5 do 1,5 m.
Najplići zapadni i južni rubni delovi jezera tokom leta i početkom jeseni obično presušuju, dok je središnji deo obično stalno pod vodom. Nagib dna je vrlo mali. Plići jugozapadni deo je nasipom odvojen od glavnog dela jezerskog basena i često se navodi pod nazivom Mala Rusanda (Bogdanović & Marković, 2003).
Hidrološke prilike na području jezera Rusanda karakterišu sledeći vodotoci: reka Tisa kao najznačajniji prirodni vodotok i kanali osnovne i detaljne kanalske mreže hidrosistema DunavTisa-Dunav.
Za razmatranje klimatskih prilika na zaštićenom području “Rusanda” korišćeni su podaci meteorološke stanice u Zrenjaninu (80 mnv) u periodu od 1990. do 2009. godine. Lokalitet “Rusanda” se od meteorološke stanice nalazi severoistočno, na udaljenosti od 17 km. Za analizu klimatskih prilika na zaštićenom području uzeto je više klimatskih elemenata: temperatura vazduha, relativna vlažnost vazduha, oblačnost, insolacija, padavine i vetar.
U granicama Parka prirode ''Rusanda'' zastupljen je zemljišni pokrivač heterogenog sastava:
Prisustvo različitih izvora zaslanjivanja, visok nivo podzemnih voda, slaba drenaža zemljišta, semi-aridna klima, kao i prisustvo većeg broja depresija koje su pod povremenim ili stalnim uticajem podzemnih voda, dovodi do pojave značajnih površina pod slatinama u Banatu, na koje otpada oko 2/3 od ukupne površine zaslanjenih zemljišta u Vojvodini (Nejgebauer, 1954).
Pod slatinama se podrazumevaju različiti tipovi solončaka, solonjeca i solođa.
Jezero Rusanda predstavlja napušteni meandar reke Tise. Zapadni i južni rubni delovi jezera, koji su najplići, tokom leta i početkom jeseni obično presušuju, dok je središnji deo stalno pod vodom.
Salinitet vode (izražen kao ukupna mineralizacija) u proseku iznosi oko četiri grama po litru vode, što daje bočat ukus. Povišeni salinitet je posledica blatnih izvora na jezerskom dnu tzv. „žmiravaca“. Salinitet vode je veći u segmentima jezera (npr. severoistočni deo Velike Rusande) gde postoji nekoliko žmiravaca, i iznosi oko šest grama po litru vode, dok u Maloj Rusandi iznosi nešto više od jednog grama po litru vode (Bajić, 1964). Zaslanjivanju vode takođe doprinosi i veliko isparavanje sa površine jezera, koje je najintenzivnije tokom leta i kada duvaju suvi vetrovi, kao i činjenica da jezero nema površinskih pritoka. Jezerska voda je mrko-zelene boje, neznatne providnosti, salinična i alkalna sa bromom, karakterišu je natrijum i hidrokarbonat, a pripada hloridno-sulfatno natrijumskom tipu (Izveštaji 1963.-2010.).
U toku 2010. i 2011. godine izvršena su terenska istraživanja flore jezera Rusanda i njegove šire okoline (prostor Kumane-Melenci-deo kanala DTD). Na osnovu prikupljenog materijala, herbarskih podataka iz zbirke Pokrajinskog zavoda i literaturnih izvora, zabeleženo je 235 taksona viših biljaka na nivou vrste i podvrste (221 vrsta i 14 podvrsta) svrstanih u 141 rod, 43 familije, 35 redova, 11 podklasa, 3 klase, 2 razdela i jedno carstvo. Utvrđeno je i 12 taksona na nivou varijeteta (3), forme (8) i luzusa (1).
Područje Rusande je, pored Slanog Kopova i Okanj bare, jedno od značajnih očuvanih slanih jezera nastalih u paleo-meandrima Tise. Pored zaslanjenog jezera, obuhvata komplekse slatina različitog saliniteta, kao i prostrane livadske i pašnjačke površine na zaslanjenoj podlozi.
Vegetacija istraživanog dela predstavljena je kompleksom različitih biljnih zajednica. Obalni pojas oko Rusande nosi obeležja jedinstvenih terofitskih zajednica u čijem sastavu dominiraju jednogodišnje euhalofitske biljne vrste. U centralnim delovima depresija koje okružuju Rusandu prisutna je livadska vegetacija vlažnih solonjeca sa džombastom fiziognomijom, koja daje karakterističnu ambijentalnu sliku pejsaža ovih predela. U manjem obimu je zastupljena vodena i močvarna vegetacija u depresijama i kanalima. Svakako, najveće površine zauzimaju slane livade sa dominacijom busenastih slatinskih trava, na kojima preovladava niska slatinskostepska vegetacija u vidu velikih kompleksa pašnjaka.
Vodena vegetacija predstavljena je sa svega dve siromašne zajednice najsitnijih vodenih cvetnica klase Lemnetea i zajednicom vodenog oraška Trapetum natantis, kao predstavnika vegetacije vodenih makrofita, klase Nymphaeetea. Prisutna je u većim kanalima i delimično obrasta priobalne vode Male Rusande.
Značajan je i nalaz zaštićene vrste mrestnjaka (Potamogeton pusillus) u kanalima oko Kumana, koji se javlja u grupama, ispod same površine vode.
Na delovima obale koji su intenzivnije vlaženi i na mestima gde se voda duže zadržava u plitkom sloju, razvijaju se čiste sastojine vežljike (Scirpus maritimus, syn. Bolboschoenus maritimus), kao fragmenti zajednice Bolboschoenetum maritimi continentale koja pripada svezi močvarnih zajednica na zaslanjenim staništima (Bolboschoenion maritimi continentale), često i sa trskom (Phragmites australis). Dominiraju u krajnjim severnim delovima Rusande, gde je voda znatno plića sa presušenim delovima u vidu „sprudova“, s tim da je u neposrednom kontaktu sa livadskom i pašnjačkom vegetacijom u okruženju. Obrasta takođe i najdublje delove produbljenog ogranka bare koji se proteže do ivičnog, poluprirodnog prostora u okruženju banjskog kompleksa Rusande, a u nastavku povezuje depresije iz pravca Ostrova. Sastojine ove varijabilne zajednice prisutne su i na delu slatina u nastavku Male Rusande, prema Kumanu, potez Malo Selište – Široka slatina.
Na području Melenaca veliki deo zemljišta je kultivisan i pretvoren u obradive poljoprivredne površine, pa je prirodna vegetacija dosta izmenjena. Prema Horvatu, za potencijalnu vegetaciju Vojvodine treba smatrati šumske zajednice koje pripadaju svezi Aceri tatarico – Quercetum Zol. et Jak. 1957 ili stepskim, relativno mezofilnim zajednicama (Parabućski i sar., 1978). Prema karti potencijalne vegetacije Vojvodine, banjski park se nalazi na staništu šume Fraxineto pannonicae - Quercetum roboris sensu lato, a na širem području je prisutna i vegetacija slatina (Parabućski i Janković, 1978). Radovi na podizanju „banjskog parka“ završeni su do četrdesetih godina XX veka. Prva zgrada u banji podignuta je 1878. o čemu svedoči ploča u parku sa natpisom „Bolnom čovečanstvu, a u korist Srpske parvoslavne crkve melenačke 1878. godine, Josif i Ana Klajić“. Godine 1932, kada je sazidan peti paviljon, Uprava Dunavske banovine je donela odluku da svi stanovnici melenačke opštine, počev od 15 godina starosti, imaju slobodan ulaz u banjski park, izuzev posle podne u nedeljne i praznične dane, kada u banjski park mogu ući samo lica koja su platila svegdašnju taksu (Bošnjak, 2001). Na starim razglednicama može se videti da je to bio park sa dominantnim odlikama klasičnog stila. Uticaj klasičnog stila u oblikovanju prepoznatljiv je po glavnoj osi i brojnim paralelno i unakrsno postavljenim alejama, sa čijih su strana većinom simetrična rešenja i po parternoj kompoziciji sa nisko rezanim šimširom. Sastojao se iz mnoštva pravougaonih parcela nastalih pravilnim rasporedom više paralelnih aleja raspoređenih u dva pravca tako da se seku pod pravim uglovima. Na mestima ukrštanja aleja, nalazila su se kružna proširenja. Pravougaone parcele su bile podeljene na dva ili četiri pravilna dela, u zavisnosti od toga da li su presečene jednom ili dvema stazama. U centru tih parcela su se takođe nalazila kružna proširenja oivičena stazama. Sve površine su bile uokvirene bordurama od šimšira, a duž staza su zasađeni drvoredi. Izgrađene su fontane, postavljene bele klupe i proste konstrukcije za puzavice iznad staza. Aleje u parku postoje i danas.
