PRIRODNE KARAKTERISTIKE
Geomorfološke karakteristike i postanak
Šire posmatrano Specijalni rezervat prirode “Slano kopovo” se nalazi na krajnjem severozapadnom obodu Novobečejsko-zrenjaninske pleistocene terase. Površina ove reljefne celine nije idealno zaravnjena nego je izbrazdana brojnim lučnim udubljenjima nastalim pre svega erozivno-akumulativnim radom reke Tise koja je tokom prošlosti veoma često menjala svoj tok i za sobom ostavljala brojne napuštene meandre.
Jedan od takvih je i paleomeandar u čijem se najdubljem delu nalazi jezero Slano kopovo. Dakle, potkovičasti paleomeandar u kome je smešteno jezero Veliko kopovo je relikt nekadašnjeg, intenzivnijeg fluvijalnog dejstva Tise. Formiran je krajem poslednje glacijalne faze i početkom holocena, kada je Tisa, usled topljenja lednika u gornjem delu sliva, raspolagala znatnom količinom vode, razlivala se i plavila okolnu ravnicu u srednjem i naročito donjem toku. Nakon toga, sa smanjenjem količine vode kojom je Tisa raspolagala, krajem preborealne klimatske faze, proces akumulacije materijala, od kojeg je izgrađena terasa, smenjuje intenzivna bočna erozija čime otpočinje formiranje aluvijalne ravni kao niže reljefne stepenice. Na taj način paleomeandar postaje fosilni reljefni morfoskulpturni oblik koji je delimično, u svom najdubljem delu, do danas zadržao svoju hidrološku funkciju.
Klimatske karakteristike
Generalno, klimatske prilike na području Rezervata odgovaraju ranije opisanim klimatskim karakteristikama za područje opštine Novi Bečej. Međutim, važno je istaknuti da se Specijalni rezervat prirode “Slano kopovo” odlikuje specifičnim karakteristikama mikroklime. Naime, u vreme kada čitavo jezero presuši, ovaj prostor postaje poprište zbivanja nesvakidašnjih prirodnih fenomena. Nakon isparavanja vode na dnu jezera ostane nataloženo i po nekoliko centimetara soli. Čitav prizor izgleda nestvarno kad se usred zelenih polja pojavi bela izdužena mrlja. Specifični mikroklimatski uslovi, koji nastaju zbog različitog intenziteta zagrevanja vazduha iznad jezera i iznad okolnih poljoprivrednih površina, uzrok su izuzetnih optičkih i meteoroloških pojava. Pojačano zagrevanje vazduha iznad jezera dovodi često do fatamorgane. Razlike u zagrejanosti vazduha iznad jezera i iznad okolnih polja ponekad uslovljavaju pojavu spektakularnih vrtložastih vetrova. Ovi vetrovi za sobom ostavljaju tragove u soli u vidu linija, koje mogu biti duge i nekoliko stotina metara tako da kada se oluja smiri površina jezera bude izbrazdana ovakvim linijama.
Hidrografske karakteristike
Osnovu hidrografije Specijalnog rezervata prirode “Slano kopovo” čini jezero Veliko kopovo (Slano kopovo, Kopovo) koje se nalazi u jakoj hidrauličkoj vezi sa plitkom freatskom izdani. Jezero u genetskom smislu predstavlja fluvijalno jezero, odnosno mrtvaju Tise. Nalazi se u istočnom, najdubljem delu potkovičastog paleomeandra formiranog na prostoru kojim je Tisa tekla i gradila svoju aluvijalnu ravan pre poslednje akumulacije lesa.
Jezero ima izrazito izdužen oblik u pravcu severozapad - jugoistok. Pri srednjem vodostaju ono je dugačko oko 3 km, dok mu je najveća širina u severozapadnom delu basena, oko 625 m. Slano kopovo je najuže u jugoistočnom delu gde se završava jednim suženjem u vidu jezerouzine široke svega oko 50 m. Dužina obalske linije jezera iznosi oko 7 km, a površina oko 1,45 km2. Pri srednjem vodostaju vodeno ogledalo se nalazi na koti 74,8 m a.v., a dno u najdubljim delovima basena na apsolutnoj visini od 74 m.
S obzirom na veoma malu dubinu jezerskog basena, pomenute dimenzije su u znatnoj meri promenjlive, jer sa kolebanjem vodostaja jezero se brzo širi i povlači. Najizrazitije pomeranje obalske linije je prema istočnim, jugoistočnim i severozapadnim delovima jezera gde je ono najpliće, dok je pomeranje najmanje u zapadnom delu gde jezero ima najveću dubinu. Pri povlačenju vode u severozapadnom delu basena mogu se videti ukupno tri “oreola” žitkog materijala, tzv. “oka”. Prema S. B. Markoviću i saradnicima (1998) radi se o mestima gde izbijaju freatske vode kojima se hrani jezero, dok je D. Bugarski (1995) mišljenja da “oka” predstavljaju živo blato opasno po život čoveka i stoke.
Kopovo se hrani vodom putem direktnog izlučivanja padavina na akvatoriju, kao i površinskim i podzemnim priticanjem, dok vodu gubi isparavanjem. Jezero je ranije imalo više vode, a poslednjih godina se često dešava da tokom leta presuši. Prema mišljenju D. Bugarskog (1995) jedan od glavnih razloga za manjak vodene mase je i snižavanje nivoa freatske izdani, značajnog izvora hranjenja jezera, koje je nastupilo nakon prokopavanja Kikindskog kanala, i naročito kanala Banatska Palanka - Novi Bečej. Pored pomenutog faktora S. B. Marković i saradnici (1998) smatraju da na smanjenje količine vode u jezeru utiče i deficit padavina tokom nekoliko uzastopnih godina. Ovo jezero je veoma specifično zbog izrazito visokog saliniteta. Njegovim presušivanjem tokom leta na dnu basena se obrazuje sloj soli debljine nekoliko centimetara.
Biljni i životinjski svet
Slano kopovo, ne samo da predstavlja neprocenjiv centar osobene ekološke raznovrsnosti živog sveta na prostorima Vojvodine, već je i reprezentativni primer slatinskih staništa koja su na granici potpunog nestajanja. Slano kopovo predstavlja jedno od najvažnijih i najosobenijih staništa ptica u Srbiji. Njegova vrednost je u gnežđenju vrsta atipičnih za Panonsku niziju, a karakterističnih za pontsko-kaspijske slatine i morske obale, kao i činjenicu da se radi o jedinstvenoj selidbenoj stanici za određene migratorne vrste ptica. Slano kopovo je posebno povoljno za ždralove, patke, guske, šljukarice. Tokom 1989. proglašeno je na površini od 700 ha za međunarodno značajano stanište ptica u Evropi prema IBA projektu, dok je 2000. izvršena revizija i proglašenje kao IBA područja na površini od 2.660 ha. SRP Slano kopovo uključeno je na listu vodenih staništa od svetskog značaja po Ramsarskoj konvenciji 2004.
Na području Slanog kopova se javljaju specifične slatinske zajednice Thero - Salicornietea koje su, ne samo u Srbiji, već i u celoj Panonskoj niziji u fazi isčezavanja. Pečat Slanom kopovu daje dominantna halofitska (slatinska) vegetacija koja je vezana za solončake i izgrađena od sukulentnih, a u manjoj meri polusukulentnih halofita te pripada tipu izvornog biljnog pokrivača koji je već nestao sa većeg dela panonskih prostora. Mnoge biljne vrste karakteristične za ovaj tip vegetacije predstavljaju danas prave raritete, pa su zakonom zaštićene.
Slano kopovo ima izuzetne biocenološke karakteristike. Prepoznatljivo je po specifičnim slatinskim zejednicama klase Thero - Salicornietea. Odlike mikro i mezo reljefa, kao i međuzavisnost uticaja zemljišne vlage i saliniteta, odrazili su se na prirodu ekološkog niza zajednica kao i na formiranje fiorističkog sastava. Azonalna, močvarna vegetacija razvijena je u priobalnoj zoni Slanog kopova, a predstavljena je ili tipičnim tršćacima ili subasocijacijom bolboschoenetum koja indicira slabo zaslanjenu podlogu ili poplavnu vodu. Pomenute zajednice su bitne kao stanište za mnoge životinjske vrste, a naročito kao gnezdilište za brojne ptičije vrste. Istovremeno, trska je nezamenjiva u procesu učvršćivanja obala, a ima i fitofitracionu i fitosanacionu ulogu.
Biljne vrste Slanog kopova pripadaju uglavnom jednogodišnjim, sukulentnim halofitama. U zavisnosti od koncentracije natrijumhlorida u podlozi i stepena njene vlažnosti, odnosno, izraženosti procesa raslanjivanja, na terenu se jasno mogu razlikovati četiri zajednice. Vrsta jurčica (Suaeda pannonica) je panonski endem i nalazi se u Crvenoj knjizi flore Srbije, zajedno sa caklenjačom (Salicornia europaea), kao kritično ugroženi takson. Vrsta (Salicornia europea) caklenjača koja svojim morfološkim osobinama (sukulentna biljka bez listova) i dominacijom određuje fiziognomiju fitocenoze pošto u Srbiji raste samo na Slanom kopovu, gde je u određenom nizu sušnih godina ugrožena nedostatkom vode, zakonom je zaštićena prirodna retkost.
U flori Slanog kopova zabeležena je i švarcenbergova bokvica (Plantago schwarzenberglana) koja je translivansko-panonski endem sa svetske Crvene liste biljaka (IUCN, 1998) i uvršćena je u spisak vrsta Srbije medunarodnog značaja za očuvanje globalnog biodiverziteta.
Slano kopovo je jedinstven primer specifičnog i osobenog vlažnog slatinskog staništa izuzetno retkog i ugroženog u pripadajućem biogeografskom regionu. Slano kopovo obezbeđuje stanište značajnom broju ranjivih, ugroženih i krajnje ugroženih vrsta i ekosistema u nestajanju. Ono obezbeđuje, stalno ili povremeno, opstanak velikom broju vrsta i njlhovih životnih zajednica. Samo među pticama do sada je zabeleženo preko 210 vrsta (63% od ukupno poznatih vrsta u Vojvodini), dok je među sisarima utvrđeno prisustvo oko 25 vrsta. Na svetskoj Crvenoj listi ugroženih vrsta nalaze se sledeće vrste ptica koje povremeno ili stalno borave na području Slanog kopova: tankokljuna carska Šljuka (Numcnius tenuirostris), mala lisasta guska (Anscr crytropus), guska crvenovoljka (liranta ruficollis), patka njorka (Aythya nyroca), beloglava patka (Oxyura lcucocephala), orao krstaš (Aythya nyroca), belonokta vetruška (Falco naumanni), prdavac (Crex crex), velika droplja (Otis tarda), mali vranac (Phalacrocorax pygmacus), orao belorepan (Haliaeetus albicilla).
Slano kopovo redovno svake godine obezbeđuje opstanak više desetina hiljada jedinki ptica močvarica, kako tokom perioda migracije tako i tokom reprodukcije ptica. Na prostranim vodenim površinama i okolnim poljima i utrinama, u periodima najintenzivnijeg prolaza ptica, redovno se čak u jednom danu zadržava do 20.000 primeraka raznih vrsta ptica vodenih staništa. Posebno se svojom brojnošću izdvajaju guske, patke, šljukarico, čaplje i grahljivice, koje se u ovom delu Vojvodine tradicionalno okupljaju u jesen i povremeno zimi u jatima od nekoliko hiljada primeraka, s tim što koriste i otvorene površine reke Tise i okolnih šaranskih ribnjaka.
Slano Kopovo je ranije bilo poznato po beloglavoj patki (Oxyura leucocephala). Ono se kao stanište ove vrste prvi put pominje 1933. godine, a 1962, je bilo registrovano zadnje gnežđenje. lako je i dalje povremeno viđana, kao na primer 1980, ova vrsta se smatra izumrelom gnezdaricom. Sabljarke (Recurvirostra avosetta) se gnezde u brojnosti od 10 do najviše 40 parova, dok se tokom jesenje seobe okuplja 300- 400 primeraka, što predstavlja najveću koncentraciju ove vrste u Srbiji.
Velika jata ždralova (Grus grus) redovno koriste plitku vodu jezera i okolnu depresiju za svoj noćni odmor. Ujedno ovo je glavno mesto selidbenog okupljanja ove vrste na prostorima Vojvodine. Zbog toga je Slano kopovo od neprocenjivog značaja za očuvanje gnezdilišne populacije sa severa, ali i mogućnosti ponovnog naseljavanja južnih staništa gde se ova vrsta nekada gnezdila. Tokom jesenje seobe procenjuje se da preko Slanog kopova uz određeno zadržavanje, prođe preko 15.000 ptica, što pre svega zavisi od klimatskih prilika. Ptice se danju zadržavaju po depresijama i poljima u širem području ponekad i po 4-5 km, daleko od Slanog kopova, gde se naiaze njihova glavna hranilišta. U sumrak se svi ždralovi u grupama vraćaju ka Slanom kopovu na noćenje.
Fauna sisara (Mammalia) je takođe jedna od temeljnih prirodnih vrednosti Slanog kopova. Ovo područje karakteriše prisustvo 25 vrsta sisara iz redova: Insectivora, Lagomorpha, Rodentia, Carnivora i Artiodactyla, s tim da nisu posebno istraživane i uključene vrste iz reda Chiroptera.
Na najzaslanjenijim delovima slatine oko samog korita Slanog kopova prisutne su vrste: šumska rovčica (Sorex araneus), mala rovčica (S. minutus), krtica (Talpa europaea), jež (Erinaceus concolor), poljska voluharica (Microtus arvalis), bizamski pacov (Ondatra zibethicus), stepski miš (Apodemus micropus), lisica (Vulpes vulpes) i lasica (Mustela nivalis). Područje Malog kopova - džombaste vegetacije nastanjuje i sve ređa vrsta, vodena voluharica (Arvicola terrestris), a na livadama na nešto višem terenu podzemna voluharica (Pitymys subterraneus). Na obrađenim površinama između kopova prisutne su vrste sisara tipične u agrobiocenozama kao što je hrčak (Cricetus cricetus), dok su u vrzinama uz polja i puteve, te uz sada već porušene napuštene salaše utvrđene vrste: baštenska rovčica (Crocidura suaveolens), poljska rovčica (C. leucodom), patuljasti miš (Micromys minutus), prugasti miš (Apodemus agrarius) itd. Na severnom delu više obale kopova, na zaslanjenim pašnjacima prisutan je svakako najvažniji predstavnik sisara na ovom području tekunica (Citellus citellus), koja se nalazi na Crvenoj listi sisara sveta po IUCN. Ističe se takođe prisustvo običnog i stepskog tvora - Mustela putorius i M. eversmanni. Većina vrsta sisara registrovanih na ovom području pripada grupi prirodnih retkosti i zaštićene su zakonom.
Projekat - kupovina poljoprivrednog zemljišta
Od 2006. godine Econet Action Fund i EuroNatur su podržali zaštitu Slanog kopova sa donacijom za kupovinu privatne zemlje u rezervatu. Privatna zemlja se nalazi između slanog jezera Slano kopovo i slatkovodne depresije Poštino kopovo. Namena kupovine obradive zemlje je vraćanje u prethodnom načinu korišćenja za pašnjake i livade. Ova zemlja je važna za projekat poboljšavanja vodnog režima u rezervatu, kao preduslov za podizanja nivoa vode. Novokupljena zemlja se takođe koristi za uspostavljen sistem za monitoring podzemne vode u rezervatu. Do kraja projekta kupljeno je 67,17 ha obradivog zemIjišta unutar a 7.94 ha van granica rezervata. Ukupno je kupljeno 75,11 hektara obradive zemlje. Sada je velika površina u vlasništvu upravljača ili države, što obezbeđuje idealne uslove za upravljanje i obnavljanje jedinstvenosti vlažnog staništa. Program pretvaranja kupljene obradive zemlje u pašnjake i livade je otpočeo uz saradnju sa Pokrajinskim zavodom za zaštitu prirode. EAF projekat ima nekoliko veoma pozitivnih efekata na rezervat. Uznemiravanje u jezgru rezervata, slanom jezeru, je značajno smanjeno, pošto se kupljeno obradovi zemljište koristi kao pašnjak u skladu sa planom upravljanja. Ispuštanje zagađenja sa obradivih površina je smanjeno pošto je zemljište pretvoreno u pašnjake.
Ugroženost i zaštita
Uredbom Vlade Republike Srbije (Sl. glasnik br. 74/01) 2001. proglašen je Specijalni rezervat prirode “Slano kopovo”, na površini od 976,44 ha. Rezervat je podeljen u tri stepena zaštite: I stepen na 217 ha, sa najstrožijim ograničenjima, II stepen na 220 ha i III stepen zaštite na 539 ha. Upravljač zaštićenog prirodnog dobra Lovačko društvo iz Novog Bečeja.
Na prostoru pod režimom zaštite I stepena utvrđuje se zabrana korišćenja prirodnih bogatstava i isključuju svi oblici korišćenja prostora i aktivnosti, osim naučnih istraživanja i kontrolisane edukacije. Na prostoru pod režimom zaštite II stepena utvrđuje se ograničeno i strogo kontrolisano korišćenje prirodnih bogatstava, dok se aktivnosti u prostoru mogu obaviti u meri koja omogućava unapređenje stanja i prezentaciju prirodnog dobra bez posledica po njegove primarne vrednosti. U III stepenu zaštite utvrđuje se selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih bogatstava i kontrolisane intervencije i aktivnosti u prostoru ukoliko su usklađene sa funkcijama zaštićenog prirodnog dobra ili su vezane za nasleđene tradicionalne oblike obavljanja privrednih delatnosti i stanovanja uključujući i turističku izgradnju.
Specijalni rezervat prirode “Slano kopovo”je prirodno dobro od izuzetnog značaja I kategorije u Srbiji. Prema klasifikaciji IUCN spada u kategoriju IV - staništa i druga upravljana područja (Habitat and species menagament area).
Prve inicijative za zaštitu Slanog kopova potiču iz 1971. godine, od stručnjaka Instituta za biologiju iz Novog Sada. Već tada je ukazivano da ovo područje predstavlja jedno od najvažnijih staništa bogate i specifične ornitofaune, naročito u doba prolećne i jesenje seobe. Zavod za zaštitu prirode u Novom Sadu, nakon pripremljene stručne podloge i sprovedenih istraživanja upućuje 1973. Skupšini opštine Novi Bečej inicijativu i predlog Rešenja za stavljanje Slanog kopova pod zaštitu. Nažalost, nije bilo razumevanja za ovakav predlog, jer se tada na području Slanog kopova planiralo podizanje velikog ribnjaka. Od tada je bilo više inicijativa i pokušaja da ovo područje dobije status zaštićenog prostora. Predlog da se Slano kopovo uvrsti u listu jugoslovenskih močvara od međunarodnog značaja uputio je i Zavod za ornitologiju iz Zagreba.
Tokom poslednje decenije preduzimano je niz pojedinačnih konkretnih aktivnosti na zaštiti i unapređenju uslova preživljavanja ptica močvarica. Pravljena su uzvišenja od blata za uspešnije gnežđenje sabljarke (Recurvirostra avosetta), vezivani su snopovi trske za olakšavanje pravljenja gnezda brkate senice (Panurus biarmicus), sprečavano je preterano prisustvo svinja u zoni glavnih gnezdilišta barskih ptica radi smanjena procenta uništenih gnezda.
Osnovne pretpostavke za efikasno sprovođenje mera zaštite Slanog kopova u budućnosti su:
obezbeđivanje stručnog kadra,
obezbeđivanje obučene čuvarske službe,
obezbeđivanje investicija u opremanje i uređenje područja,
donošenje propisanih programskih i planskih dokumenata, njihova stručna i društvena potvrda,
saradnja sa svim korisnicima područja, kao i stručnim i naučnim institucijama,
uspostavljenje efikasnog sistema finansiranja.
Projekat - uređivanje vodnog režima Slanog kopova
Glavni ciljevi ovog projekta su očuvanje ekoloških karakteristika Slanog kopova, mudro korišćenje i upravljanje Ramsarskim sajtom obezbedjujući adekvatan vodni režim zajedničkim upravljanjem površinskim i podzemnih vodenim resursima, i ublažavanje posledica negativnih klimatskih promena za zaštitu ekoloških karakteristika Slanog kopova.
Generalni problem je gubitak ekoloških karakteristika na Slanom kopovu, zbog deficita površinskih i podzemnih voda, uzrokovane antropološkim uticajem i negativnim klimatskim promenama. Sa izgradnjom hidrosistema Dunav-Tisa-Dunav, koji je na je na 2 km od Specijalnog rezervata prirode Slano kopovo, oboren je nivo podzemnih voda na okolnom području, što je uslovilo obaranje površinske vode na Slanom kopovu sa 0,7 i 1 m na svega 0,2 - 0,3 m. Prema negativnim klimatskim promenama i produžavanju sušnog perioda za vreme leta, voda u Slanom kopovu potpuno isušuje. Ista situacija je i sa Poštinim kopovom. Isušivanje Slanog kopova vodi gubitku močvarnog staništa kao i živog sveta čiji je životni ciklus povezan sa ovim staništem.
Održavanje Specijalnog rezervata prirode u mnogome zavisi od količine prisutne vode. Slano kopovo i Poštino kopovo dobijaju vodu od atmosferskih i podzemnih voda. Ne postoji otoka i voda se gubi isparavanjem i upijanjem u zemlju.
Uređivanje vodnog režima se obezbeđuje dotokom deficitarne vode, novim kanalom, od Magistralnog DTD kanala do akumulacije Poštino kopovo. Dužina novoiskopanog kanala je 2.400 m. Planira se da se deficitarna voda u depresiji Slano kopovo nadoknadi proceđivanjem kroz podzemlje iz Poštinog kopova. Poštino kopovo ima višu nadmorsku visinu od Slanog kopova oko 1,5 m. Hidraulička povezanost Slanog kopova i Poštinog kopova je potvrđena prethodnim geomehaničkim straživanjima. Nivo podzemnih i površinskih voda u slanom jezeru obezbeđuju se proceđivanjem iz Poštine kopovi. Veštački vodni režim će podražavati prirodni, što znači da će akumulacija biti punjena u proleće u sezoni kiša, a zatim će jezero biti prepušteno prirodnim uslovima. Pre nego što se ispusti u depresiju Poštino kopovo, voda će prvo odležati u prirodnoj depresiji sa trskom i barskim biljem u blizini Poštine kopovi, van rezervata, tako da će moguće zagađenje, doneto vodom iz DTD sistema, biti prirodno razgrađeno. Pored prirodnog prečišćavanja vode iz DTD kanala, ovo će uvećati stanište za barske ptice.
