U geološkom i petrografskom pogledu novobečejska subregija je veoma interesantna. Već smo istakli da je lesna terasa u osnovi sastavljena od suvozemnog — tipskog, pretaloženog i barskog lesa. Upoznavajući detaljnije ovu geomorfološku celinu, naglasili smo da je materijal lesne terase nagomilavan i na suvom i na vlažnom močvarnom zemljištu, pa je stoga suvozemna i močvarna fauna pomešana u subaerskom, fluvijalnom i barskom materijalu.

Geološku podlogu ovog terena, osim lesa, čine sitnozrni prskovi i gline. Prema tome, u geološkom pogledu ovo područje se sastoji od raznovrsnih glina, peskova i lesnih peskovitih naslaga, pretežno kvartarne starosti.

Zaravnjeni deo i depresije sastavljeni su od pleistocenih i holocenih naslaga. Prve su starije, uglavnom eolskog porekla, a holocene su mlađe, nastale radom tekućih voda.

Kompleksna geografska monografija svake subregije u Vojvodini sadrži prirodno-geografske i društveno-geografske karakteristike određenog prostora. Da bi se što bolje sagledao nastanak i privredni razvoj opštine Novi Bečej, neophodno je najpre upoznati fizičko-geografska obeležja ove vojvođanske regionalne jedinice, koja na određeni način predstavljaju prirodne uslove ekonomskog razvoja.

U prirodnom pogledu, teritorija novobečejske opštine ima u osnovi panonsko, ravničarsko fizičko-geografsko obeležje. Njene reljefne, klimatske i hidrografske karakteristike imaju sličnosti sa prirodno-geografskim osobinama susednih i ostalih subregija Vojvodine. Međutim, detaljnijom analizom svih fizičko-geografskih faktora i elemenata, uočavaju se i delimične razlike. Ove razlike mogu uticati, pozitivno ili negativno, na razvoj određenih grana privrede i na celokupni ekonomski razvoj. Stoga će u ovom poglavlju biti izložena geomorfološka, geološka, klimatska, hidrografska, bio-geografska i pedološka obeležja ovog dela vojvođanskog prostora.

Opština Novi Bečej nalazi se u severozapadnom delu Banata i severoistočnom delu Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine. Čine je četiri naselja: Novi Bečej, Kumane, Novo Miloševo i Bočar. Središte opštine je u Novom Bečeju.

Na severu i severoistoku opština se graniči teritorijom opštine Kikinda, a na istoku, jugoistoku i jugu — zrenjaninskom komunom. Zapadnu granicu opštine čini reka Tisa, od hatara Padeja na severu do Taraša na jugu.

Kao banatsko-potiska opština Novi Bečej pripada zrenjaninskom mezopodručju i gravitira najrazvijenijem privrednom centru Banata Zrenjaninu. Prema bačkoj strani opština je odvojena Tisom od susedne bečejske opštine. Nalazeći se između tri značajna privredna centra Vojvodine, Kikinde na severoistočnoj, Zrenjanina na jugu i Bečeja na zapadu, sa veoma dobrim saobraćajnim vezama — novobečejska opština zauzima povoljan središni položaj.

Novobečejska subregija, kao deo šire vojvođanske regije, nalazi se u oblasti umerene kontinentalne klime. Beznačajni raspon geografske širine između najsevernije i najjužnije tačke u Vojvodini od 2°, i visinska ujednačenost terena uslovili su minimalne mikroklimatske razlike pojedinih subregija. Orotopografski sklop Panonske nizije, koja je najvećim delom opkoljena planinskim masivima, uticao je na formiranje osnovnih klimatskih obeležja Vojvodine. Otvorenost vojvođanske regije prema severu i zapadu omogućila je jače uticaje vazdušnih strujanja i vremenskih promena iz ovih pravaca. Zbog toga klima ovog kraja ima kontinentalno obeležje više nego što bi se to moglo očekivati po opštem geografskom položaju.

Višegodišnjom saradnjom Instituta za geografiju Prirodno-matematičkog fakulteta u Novom Sadu sa Samoupravnom interesnom zajednicom za naučni rad SAP Vojvodine ostvaruje se izrada geografskih monografija vojvođanskih opština. Na ovom veoma značajnom poslu radi tim geografa — naučnih radnika iz Vojvodine. U svakoj od studija daje se prikaz prirodnih karakteristika i privrede određene opštine. Geografska monografija Novog Bečeja predstavlja skroman doprinos ovoj seriji naučnih radova, koja će, po završetku celog projekta, odnosno posle obrade svih opština u našoj Pokrajini, imati višestruk značaj.

Reljef novobečejske subregije odlikuje se svim elementima zajedničkim za reljef severnog Banata i većeg dela Vojvodine. U morfološkom pogledu, teritoriju opštine čini nizija, sa apsolutnom visinom od 86 do 76 metara. Nizija je blago nagnuta ka zapadu, odnosno ka koritu Tise, i ka jugu, u pravcu oticanja Tise. Na celokupnom prostoru zapažaju se veoma neujednačeni visinski parametri reljefa. Najniže delove teritorije, sa apsolutnom visinom od 76 do 77 metara, čine potesi: Ljutovo, Biserno ostrvo, Libe, Pustara, Medenjača. Ovi delovi hatara različito su raspoređeni na teritoriji regionalne jedinice. Veće apsolutne visine zapažaju se u severoistočnim, istočnim i jugoistočnim delovima, koji su udaljeniji od sadašnjeg rečnog toka Tise. Najvećom visinom ističu se potesi Selište i Livade, sa Bika humkom i Peskovitom humkom od 86 m apsolutne visine.

U toku proučavanja reljefa Vojvodine, a posebno severnog Banata, dr Branislav Bukurov je na ovom području izdvojio dva osnovna geomorfološka oblika — lesnu terasu i aluvijalnu ravan.

Seobe Srba u krajeve preko Save i Dunava javljaju se još pre Kosovske bitke. Posle nje, nastavljaju se sve do kraja sedamnaestog veka, a u Banat i do kraja osamnaestog veka. Porazom na Kosovu, 1389. godine, nastaju veća povlačenja Srba prema severu.

Prve Srbe preveo je u Banat, pred kraj četrnaestog veka, Dmitar, sin kralja Vukašina i brat Kraljevića Marka. Ali tek pod despotom Stefanom Lazarevićem i Đurđem Brankovićem dolazi do sistematskog naseljavanja Srba u Banatu.

Ratovi između Mađara i Turaka takođe su prisiljavali Srbe da se povlače prema severu i zapadu. Njihov položaj bio je izuzetno težak, jer su se svi ti ratovi vodili na teritoriji na kojoj su oni živeli.

Nalazeći se na značajnim svetskim raskrsnicama, područje Vojvodine je tokom vekova nekoliko puta menjalo i svoje stanovništvo i svoje gospodare.

Kraj gde se danas nalazi Novi Bečej pripadao je u najstarijim vremenima Daciji. Dačani su dugo odolevali napadima Rimljana, koji su pod Trajanom (101—107. godine posle Hrista) uspeli da od njihove zemlje stvore rimsku provinciju Dakiju. S obzirom da je predeo na kome se nalazi Novi Bečej oduvek bio prikladan da spaja levu i desnu obalu Tise izvesno je da je Bečej kao mesto ili kao provincija, možda pod drugim imenom, postojao još za vreme vladavine rimskih careva. To potvrđuju i ostaci novobečejske tvrđave čiji su temelji građeni na ostacima nekadašnjeg rimskog utvrđenja.

Novi Bečej nalazi se u delu Panonske nizije, koji je, nekad, u doba Rimske imperije, bio rimska provincija.

Nastanak Panonske nizije vezan je za formiranje evroazijskog planinskog sistema, posebno za formiranje Karpata kao najmlađeg velikog planinskog sistema koji se horizontalno pruža u pravcu Atlanski - Tihi okean. Pre postanka Alpa i Karpata prostiralo se, preko ovog terena, Mediteransko more.

Formiranjem Alpa i Dinarskih planina prekida se veza s Mediteranskim morem, ali ostaje Panonska nizija pokrivena - takozvanim - Sarmatskim morem. Formiranjem Karpata prekida se veza s drugim morima i stvara se kontinentalno more (jezero) – takozvano - Panonsko ili Pontsko jezero (kao što danas izgleda Kaspijsko jezero).

Posle pada Smedereva (1459), turske čete su upadale u južne krajeve Ugarske i pustošile naselja blizu Save i Dunava. Zbog tih upada granica Ugarske skoro je opustela.

Nalazeći se u krajevima koji su stalno bili izloženi turskim upadima, srpski plemići su tražili pomoć od ugarske vlade, ali je nisu nikad dobili. Čitavo stoleće bile su skoro isključivo srpske čete, u prvim redovima ugarske vojske. Privilegije koje su vlasti davale Srbima neposredno pred ratne ili druge sudbonosne trenutke, po prestanku opasnosti ukidane su, pa kasnije slična obećanja nisu mogla imati nikakvo dejstvo. Oduševljenja nije bilo, u prvom redu zbog zamorenosti i iscrpljenosti, a takođe i saznanje da je sve to samo zavaravanje. Ni sama ideja borbe hrišćanstva protiv muslimana nije za Srbe više imala nekadašnji značaj.

Ne zna se tačno kada i kako je Novi Bečej dobio svoje ime, ko ga je i kada osnovao. Jedno je sigurno - Bečej je sa svojom tvrđavom zauzimao značajno mesto na spisku onih, koji su imali uticaja na državnu politiku u sledu istorijskih događaja ponekad i na široj teritoriji.

Posle propasti naselja, koje se u doba Rimljana nalazilo na mestu današnjeg Novog Bečeja, o njemu se, kao što je slučaj i sa drugim naseljima u Banatu, prilično dugo ne čuje ništa, ali već u doba Ištvana I (997—1038) Bečej se javlja kao naseljeno mesto, a uskoro se pominje kao selo.

U prvom razdoblju svog ponovnog nastanka — piše Sentklarai — Bečej je pripojen nekadašnjoj Bečejskoj županiji, koja je, možda, dobila ime i od kasnijeg Velikog Bečkereka, kojeg su, u prvo vreme, takođe zvali Beče. Granice županija su od Kneza Gejze naovamo često menjane, ali smatra ovaj autor da je nekadašnja bečejska županija identična sa županjiom Torontal.

Bečej se 1332. godine javlja na listi onih mesta koja plaćaju desetak glavnom torontalskom župskom uredu. On je u to vreme već bio oveće mesto. U Torontalskoj županiji zabeležen je kao prvi civitas, da bi ga ponovo našli 1440. kao opidum. Tada se već i Arača (1441), pa zatim Bečkerek i Bašaid javljaju kao opidumi.

Davnašnja mi je želja da prikupim što više materijala i podataka o prošlosti Novog Bečeja i Vranjeva i da to na prikladan način sačuvam od zaborava. Ako nisam uspeo da prikupim koliko sam želeo, učinio sam najviše što sam mogao.

U kulturnom svetu danas, skoro da nema porodice koja ne zna svoje poreklo, a o gradovima i selima da i ne govorimo. Kod nas — na žalost — nije tako. U Banatu je do prvog svetskog rata samo nekoliko gradova imalo svoju pisanu istoriju. Pisali su ih mađarski i nemački istoriografi čiji je život bio vezan za te gradove. Na njihovim temeljima obavljana su dalja istraživanja, posle, prvog, a naročito posle drugog svetskog rata, i napisane još potpunije istorije ili monografije tih gradova.

Novobečejci su bili ponosni na svoj grad, ali ne na njegov izgled, ili na snagu njegove privrede, već na njegov izvanredni položaj. Tisa protiče pored samog centra, što nije slučaj sa mnogim gradovima koji se nalaze u blizini ovako velike reke. Šumovite obale sa lepim kejom učinili su taj deo posebno privlačnim i ljupkim, pa se uveče imao utisak kao da je to neki primorski gradić. Naročito se taj utisak nameće kad se upale svetiljke na keju i letnjoj sali hotela "Vojvodina", uz mnoštvo svetiljki na šlepovima koji čekaju na utovar, ili puni da ih brod odvuče na svoja odredišta.

Zvuči malo neobično, ali je to bila istina, da nema Novobečejca, koji kada nekom želi da opiše lepotu i izgled svoga grada, da ne počne sa Tisom i Gradištem. Gradište je bila šumica gorostasnih topola i hrastova. Ime je verovatno dobila po razvalinama starog grada, čije se zidine većim delom nalaze u Tisi, a samo manji deo, kada voda opadne, izviruje iz vode.

Šumica se nalazila pored same Tise, između korita reke i nasipa koji štiti Novi Bečej od poplava. Protezala se od skele, današnjeg izlaza na Tisu iz Svetozara Miletića ulice, pa do razvalina starog grada, u dužini od jednog kilometra, a oko 200-250 metara širine. Najveći deo, onaj što je bliži centru Novog Bečeja, bio je pod topolom, dok je onaj deo bliže razvalinama grada, bio pod hrastom.

S desne strane puta, koji vodi od Kumana prema Novom Bečeju od Radničke ulice pa sve do kuće br. 41 u Lole Ribara ulici i u "dubini" od oko pedesetak metara od ove ulice prema železničkoj pruzi, prostirala se poljana zasađena dudovima. Po tome je i dobila ime Dudara.

Dudara je bila simpatična poljanica u ovom delu grada. U proleće, kada trava ozeleni i kada se krošnje drveća ispune lišćem, Dudara postaje stecište dece i omladine. U njoj se razleže vika, vriska od igre dečurlije. Pored sreće i radosti koju je pružala igra na svežem vazduhu u dudari, deca su sa posebnim ponosom isterivala u dudaru jata guščića na pašu. Uživala su da posmatraju guščiće kako cupkaju jedru, zelenu travu i da se nasmeju kada neko gušče sa naporom otkine travku i sa njom zajedno se prevrne na leđa i sa mukom povrati na noge. Pored dece, čuvara guščića, tu su bili i gusani koji budno paze, da se u njihovo potomstvo ne uvuče neki uljez iz tuđeg jata.

Ljubav prema zavičaju bila je u meni, posebno naglašena još od najranijeg detinjstva. Nezaboravno mi je i bolno sećanje, kada sam u svojoj četrnaestoj godini (1931) morao, zbog školovanja, da se preselim iz Novog Bečeja u Zrenjanin (tadašnji Veliki Bečkerek). Tamo sam stanovao zajedno sa svojoj sestrom i još tri učenika, nešto starijih od mene.

Prvi dan odvojenosti od kuće, od Novog Bečeja i svih milih i dragih, još je nekako protekao u miru. Ali, kada sam uveče legao, znatno kasnije nego što sam to činio u roditeljskoj kući, noć se odužila i prosto postala beskrajna. Mislim, da dužu noć nikada dotle, ni posle toga, nisam doživeo. Prevrtao sam se po krevetu, nekoliko puta ustajao da pijem vode, ali san nije dolazio. Nisu me napuštale misli o salašu, gde sam uz roditelje rastao, o Tisi, o Gradištu, o mestima gde sam provodio najlepše i nezaboravne dane svoje mladosti. Sve do jutra nisam oka sklopio.

Velika banatska ravnica razlila se kao more, od Dunava, Tise i Moriša, do Karpata u Rumuniji. U toj nepreglednosti polja i livada razasuta su sela i gradovi, slični jedni drugima, baš kao što su i banatska polja u okolini Novog Bečeja, slična onima kod Kikinde, Pančeva, Temišvara, ili u bilo kom kraju Banata.

Dosadna jednoličnost - pomisliće oni koji nisu živeli u ravnici. Ali, nije tako. Pogled i čitavo ljudsko biće se odmara jer širina koja se pruža na sve četiri strane ispunjava čoveka osećanjem slobode.

Novi Bečej, kao uostalom i svi drugi gradovi u Vojvodini, u ono vreme nije imao vodovod. Za piće se koristila voda iz arterskih bunara, a dobar deo stanovništva je upotrebljavao vodu iz Tise. Arterskih bunara je u Novom Bečeju bilo četiri i u Vranjevu pet - šest, što znači ukupno desetak bunara za 16.350 stanovnika.

Vodu za piće iz Tise su koristila isključivo radnička i zemljoradnička domaćinstva, u Novom Bečeju pretežno Srbi, a u Vranjevu pretežno Mađari. Ako se korišćenje rečne vode za piće shvati i kao izraz određene zaostalosti, onda se u prvi mah postavlja pitanje otkuda da su u Novom Bečeju zaostaliji Srbi, a u Vranjevu Mađari?!

Srpska pravoslavna crkva Sv. Nikole u Novom Bečeju je druga u nizu predstavlјenih građevina iz edicije istorija umetnosti – zaštićeni spomenici kulture na teritoriji Opštine Novi Bečej, posle kuće Vladimira Glavaša u Vranjevu.

Pored kuća bogatijih građana, njihovih palata, letnjikovaca i dvoraca na teritoriji Opštine Novi Bečej, ostale su sačuvane i od velikog su značaja mnogobrojne crkvene građevine - pravoslavni i rimokatolički hramovi. Na ovoj relativno maloj teritoriji evidntirano ih je ukupno četrnaest, uklјučujući Srednjevekovnu baziliku Arača, od kojih je 11 proglašeno za zaštićene spomenike kulture.